بررسی شروط ضمن عقد درنکاح نامه های دورهٔ قاجار1313-1206
یکی از اسناد حقوقی و قضایی مربوط به نهاد خانواده، قبالهٔ ازدواج است، که آیینه‌ای از رفتار روزمرهٔ مردم و رابطهٔ قاعده مند آنان با یکدیگراست، بررسی رویکرد اجتماعی و فرهنگی دوره قاجار نسبت به زنان و راهکارهای عملی برای دستیابی به مطالبات آنان از طریق اعمال شرط ضمن عقد در متن سند حقوقی نکاح نامهها موضوع پژوهشی با همین عنوان است.
به علاوه بررسی اهمیت "سند پژوهی" در حوزه فرهنگ و تفاوت های ماهوی آن با " نسخه شناسی" و " نسخه پردازی" نیز در این پژوهش مورد دقت قرار میگیرد.
بر اساس منابع و مأخذ تاریخی که به منزلت زنان و چالشهای پیشروی آنان در دورهٔ قاجار اشاره شده، کم و بیش به سلوک و منش دو گروه از زنان توجه شده است:
گروه اول خواص، نخبگان و صاحبان مقتدر در عرصهٔ سیاسی و اقتصادی از جمله مادر، دختران و همسران شاه و نزدیکان دربار است و تحرکات و تحریکات آنان در اوضاع درونی حرمسرا، یا برخی امور اجتماعی مؤثر بوده است. ولی وسعت سهم اثرگذاری عملکرد ایشان همواره با نوسان بوده و به نسبت مقاصد و اهداف متفاوتی که در امور داخلی و اجتماعی آن روزگار داشتند متفاوت بوده است. آنان با تکیه بر دو عامل در اهداف خود پیشبردهایی داشتند.
1-تواناییهای فردی و طبقه اجتماعی برآمده از آن
2- میزان علقه و اعتماد شاه به هریک از آنان
گروه دوم عموم زنان هستند که نحوهٔ زندگی خانوادگی و فردی آنان چندان مستند نشده است، ولی در وقایع کلان اجتماعی از پتانسیل بالقوه آنان استفاده شده، یا خود به دلیل آگاهی و درک از اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی در قلمرو قدرت مداخله داشتند. مانند شورش نان که چند بار در دوره قاجار با مشارکت عموم زنان اتفاق افتاد و منجر به عزل مقامهای موثر در حکومت شد.
البته، بهدلیل نفوذ گروه اول درباره آنان مستندات دقیق تری وجود دارد و فعالیتهای گروه دوم را بیشتر باید در قالب گنجینه هایی از آداب و مناسک، یا بروز فعالیتهای گروهی، یا اسناد مرتبط با حقوق زنان و خانواده جستجو کرد.
اسناد ازدواج این دوره یکی از مدارکی است که به خوبی رفتار طبقات مختلف اجتماعی و تفاوت دو گروه مذکور از زنان در رابطه با در خواستهای حقوقی طی شروط ضمن عقد مشخص است. در طول تاریخ متون مربوط به عقد نکاح از اسناد کهن تا دوره قاجار با ساختاری هماهنگ سه محور اصلی در زندگی مشترک را تبیین میکرد :
- تبیین عوامل انگیزشی که دلالت بر "جهت" اعتقادات دینی و اخلاقی ازدواج به عنوان امری مقدس دارد.
- تبیین نحوه تفکر و بینش نسبت به هدف ازدواج مبنی بر ایجاد همدلی و الفت، تفاهم و همکاری در عرصه توسعه نسل صالح، رزق و معاش به واسطه روابط بین زوجین.
- تبیین رفتارهای کاربردی و نشانه هایی از عاقبت اندیشی نسبت به زندگی آینده زوجین و به خصوص منکوحه دارد، از جمله تعیین صداق و هدایا، جهیزیه.
از بین 400 نکاح نامه حد فاصل آغاز حکومت قاجار تا پایان دوره ناصری تعداد 26 شرط استخراج شد که اکثر آنها متعلق به عموم زنان جامعه بود، 11 مورد آن در خصوص واگذاری حق طلاق به زوجه درصورت نبود حمایتهای اقتصادی چون تامین نفقه و 13 مورد آن تاکید بر تفویض اختیاربه زوجه در انتخاب محل سکونت، شهر، تعیین زمان آغاز زندگی مشترک بوده و 2 شرط نیز از سوی زوج در خصوص نگهداری از فرزندان، یا استقرار در منزل پدر زوج بوده است.
به نظر میرسد، شرط ضمن عقد در این دوره هرچند معدود، ولی نشان از سطح آگاهی‌های حقوقی و شرعی جامعه نسبت به حقوق زوجین دارد، که البته بیشتر به عنوان سازکاری مترقی برای دستیابی حقوق زوجه و پیش‌بینیهای لازم جهت استحکام روابط خانوادگی در بستر قوانین شرعی مورد استفاده قرار گرفت است.
نظر شما :