حافظ صرفاً برای آفرینش شعر هنری قلم نزده است

طاهره ایشانی

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

کمتر کسی را می‏‌بینیم که با شنیدن و یا خواندن غزل حافظ مشعوف نگردد و اظهار لذّت نکند. بویژه زمانی ‏که با هر بار خواندن یکی از غزل‌های او و یا حتّی یک بیت از غزل وی به نکته‌ای تازه در شعرش دست ‏می‌‏یابیم و ارتباط پنهان در زوایای غزل او را کشف می‏‌کنیم؛ این احساس چند برابر می‏‌شود. دلیل این امر را می‌توان هم در بیان هنری غزل حافظ مشاهده نمود و هم در محتوای آن. در واقع، محتوای غزلیّات حافظ با دو رویکرد عمده سروده شده‌اند: اشعارِ هنریِ فردی که می‏‌توان از آن حظّ و لذّت فردی برد و اشعار هنریِ اجتماعی(1) که لذّت اجتماعی در آن نهفته و گاه به صورتی طنزگونه به انتقاد از شرایط موجود پرداخته است. ولی این نکته را نباید فراموش کرد که حافظ صرفاً برای آفرینش شعر هنری قلم نزده و فقط نیز به سرودن اشعار اجتماعی و نقد نپرداخته است. در واقع، او از سویی به ‌نقد برخی از پدیده‏‌های اجتماعی و یا داعیه ‏داران بعضی از امور پرداخته(2)؛ و از سوی دیگر، با رعایت تناسب، ایهام تناسب، جناس، تشبیه،کنایه، مجاز و دیگر آرایه‏‌های لفظی و معنوی دست به آفرینش اثری هنری و بدیع زده است. حتّی می‌توان گفت اشعار انتقادی یا طنزهای هجوگونه وی نیز سایه‏‌نشین هنر شاعری او هستند. بنابراین، یکی از رازهای ماندگاری شعر حافظ -و نه همه‏ آن- این است که شعر حافظ، در گستره‏ی فردیّت و همچنین جامعه‌‏ی زمان خویش محصور نمانده؛ بلکه شعر او، شعر انسان و انسانیت است در همه ‏ی ادوار که به صورتی هنرمندانه هم به جنبه‌های فردی و هم به جنبه‌های زندگی اجتماعی انسان توجّه نموده است. شعر حافظ نه شعری فردی است که فقط بتوان از آن لذّت فردی برد و نه شعری است که بتوان آن را در زمرۀ اشعار متعهّد به شمار آورد. بلکه باید شعر او را مجموعه‌‏ای از لذّت‏‌آفرینی، اخلاق‏‌گرایی و آگاهی‏‌رسانی دانست.

پی‌‏نوشت‌ها:

1. گفتنی است برخی از این اشعار صرفاً اجتماعی نیستند و افزون بر اجتماعی بودن، هنر فردی حافظ نیز در آن‌ها دیده می‌شود.

2. برای مطالعۀ بیشتر ر.ک. اشعار انتقادی اجتماعی حافظ شیرازی (ایشانی، 1397).