تحلیل گرایش‌های موضوعی تولیدات علمی کووید ۱۹ در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی: ایران و کشورهای پیشرو در پنج قاره

طرح پژوهشی «تحلیل گرایش­های موضوعی تولیدات علمی کووید 19 در حوزه­های علوم انسانی و اجتماعی: ایران و کشورهای پیشرو در پنج قاره» در سال 1400 توسط سرکار خانم دکتر فاطمه براتلو عضو هیات علمی گروه پژوهشی مدیریت در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به اتمام رسید.

با ظهور کووید 19 در شهر ووهان کشور چین و همزمان گسترش سریع آن در سرتاسر قاره­ها، مطالعات زیادی در خصوص جنبه­های مختلف این بیماری و آثار و پیامدهای جانبی آن در حوزه­های علمی پزشکی و غیر پزشکی از جمله حوزه­های علوم انسانی و اجتماعی انجام و منتشر شد. براتلو در این راستا هدف اصلی طرح خود را تحلیل محتوا و مقایسه گرایش ­های موضوعی آن دسته از تولیدات علمی کووید 19 (نمایه شده در پایگاه وب آو ساینس) در حوزه­ های علوم انسانی و اجتماعی که پژوهشگرانی از ایران یا کشورهای شاخص در تولید علم در پنج قاره در آنها مشارکت داشته ­ان،د بیان کرده است. پژوهش حاضر دارای رویکرد میان­ رشته ­ای از نوع توصیفی بوده و از بُعد ابزار و نحوه گردآوری اطلاعات در زمره پژوهش­ های علم سنجی قرار دارد، چرا که مبنای کار جستجو و بازیابی تولیدات علمی مورد نظر از طریق پایگاه استنادی وب آو ساینس است؛ اما از بعد روش­شناسی، از فنون تحلیل شبکه اجتماعی و هم­رخدادی موضوعات که یکی از روش‌های تحلیل محتوا است استفاده شده‌است.

همچنین قلمروی موضوعی پژوهش، مطالعات کووید 19 مربوط به حوزه­های علوم انسانی و اجتماعی در وب آو ساینس است که با مشارکت ایران و کشورهای شاخص در تولید علم در پنج قاره در سال­های 2019 و 2020 به انجام رسیده‌است. مجری از نرم‌افزارهای بیب اکسل، گفی، یو سی آی نت و اس پی اس اس جهت تحلیل داده­ ها و از نرم افزار ووس ویوئر جهت ترسیم خوشه­ های موضوعی استفاده کرده است.

نتایج تحقیق حاضر نشان داد کشورهای شاخص به ترتیب ایالات متحده (4635 اثر)، انگلیس (1794 اثر)، چین (1282 اثر)، استرالیا (973 اثر)، ایتالیا (906 اثر)، کانادا (838 اثر)، اسپانیا (760 اثر)، هند (661 اثر)، برزیل (581 اثر)، آفریقای جنوبی (290 اثر)، ترکیه (250 اثر)، نیوزیلند (199 اثر)، نیجریه (118 اثر)، اندونزی (139 اثر) و مصر (80 اثر) هستند. همچنین ایران (121 اثر) دارای جایگاه 37 ام در جهان و 13ام در آسیا از لحاظ میزان تولیدات است. خوشه‌بندی هم‌واژگانی در مطالعات کشورهای ایالات متحده، مصر و نیوزیلند به تشکیل 6 خوشه، در مطالعات کشورهای چین، هند، ایتالیا، اسپانیا، نیجریه تشکیل 7 خوشه، کشورهای ترکیه، کانادا، آفریقای جنوبی، در مطالعات انگلیس 8 خوشه، در مطالعات اندونزی 9 خوشه، استرالیا و ایران تشکیل 10 خوشه و در مطالعات برزیل 12 خوشه انجامید. خوشه‌های مطالعات کشورهای «چین، اسپانیا، استرالیا و نیوزیلند و مصر»، «هند، ترکیه، انگلیس، ایتالیا، ایالات متحده، کانادا، برزیل و اندونزی» و «آفریقای جنوبی و نیجریه» از نظر محتوا و تعدادی از کلیدواژه‌ها همپوشانی موضوعی دارند، هر چند از نظر تعداد خوشه‌ها، در مطالعات کشورهای ترکیه، کانادا، برزیل، استرالیا و ایران تجمع بیشتری وجود دارد.

براتلو محتوای علمی حاصل از کل پژوهش‌های انجام‌یافته مبتنی برنتایج خوشه‌بندی سلسله مراتبی و ترسیم نمودار راهبردی در سه خوشه به نام‌های «بحران‌های درسایة بحران پاندمی کووید 19 (خوشه اول)»،« اخلاق، عدالت و مشارکت مبتنی براقناع در جامعه (خوشه دوم)» و «آموزش و زیرساخت‌های فناورانه (خوشه سوم)» دسته بندی کرده شد. در حوزه‌ی مورد مطالعه هیچ یک از خوشه‌ها به مرحله‌ی بلوغ و ثبات نرسیده‌اند. هرچند خوشه 1 با تأثیر و اهمیتی قابل توجه از جامعیت و گستردگی خوبی برخوردار بوده و خوشه 2 و 3 نیز حوزه‌های برجسته و نوظهوری‌اند که از مجموع مطالعات جداشده‌ و بدلیل همبستگی درونی بالا، از انسجام مطلوبی برخوردارند.

طبق یافته‌ها میان کشورهای شاخص مورد بررسی تفاوت معناداری به لحاظ تعداد استنادات دریافتی وجود نداشته است؛ همچنین تعداد تولیدات علمی کشورها مرتبط با کووید 19 در حوزه­های علوم انسانی و اجتماعی، و حوزه­های سلامت از نظر آماری با یکدیگر تفاوت معنی دار ندارند؛ از سوی دیگر میان میزان تولیدات مربوط به کووید 19 در حوزه­های علوم انسانی و اجتماعی و میزان شیوع بیماری (تعداد مبتلایان) در ایران و کشورهای شاخص رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. شناسایی ساختار دانش و گرایش­های موضوعی تولیدات علمی حوزه­های فوق به تفکیک ایران و کشورهای شاخص در تولید علم در پنج قاره، سیاستگذاران و پژوهشگران را قادر خواهد ساخت مطالعات را به طور هدفمند و در راستای مباحث کاربردی حوزه­های فوق هدایت نموده و با آگاهی بیشتری با تاکید بر افزایش مطالعات منسجم و جلوگیری از انجام پژوهش­ های موازی در این زمینه با هدف کنترل پیامدهای منفی بحران­ هایی نظیر بحران کووید 19 در کوتاه­ترین زمان ممکن پیش روند.