گزارش دومین همایش مجازی، ابعاد انسانی- اجتماعی کرونا

دومین پیش‌‏نشست علمی همایش مجازی ابعاد انسانی- اجتماعی کرونا در ایران، روز چهارشنبه 3 اردیبهشت 1399 با حضور آنلاین بیش از 30 تن از صاحب‌نظران و دانشجویان برگزار شد. در این نشست که با عنوان «رویکرد تاریخی- اجتماعی مسئله کرونا» برگزار شد، دکتر نعمت‏‏‌الله فاضلی، استاد پژوهشکده مطالعات اجتماعی پژوهشگاه علوم انسانی؛ دکتر علیرضا ملایی توانی دانشیار پژوهشکده مطالعات تاریخی و دکتر احمد پاکتچی به عنوان سخنران جلسه حضور داشتند.

دکتر نعمت‏‌الله فاضلی سخنان خود را با عنوان «بحران کرونا و مسئله تغییر فرهنگی در ایران» آغاز کرد و گفت: «گزارشی را ایسپا (مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران) منتشر کرده است که نشان می‏‌دهد، بحران کرونا چه تأثیری بر نگرش مردم ایران به دین داشته است. این نظرسنجی که در سطح ملی انجام شده است به نسبت میان شیوع کرونا و دینداری مردم توجه کرده است. فارغ از محتوا و دلالت‏‌های این گزارش، می‏‌توان نکته‌ی مهمی را در این گزارش دید: این که جامعه و نظام سیاسی ایران در بحران کرونا نسبت به تأثیر بحران کرونا بر اعتقادات و جهت‌‏گیری‏های دینی مردم حساسیت دارد. مناقشات درباره‌ی ابعاد دینی این بحران را می‏‌توان در شبکه‌‏های اجتماعی و گفت‌‏و‏گوی شهروندان در فضای مجازی نیز مشاهده کرد؛ همچنین دامنه این مسئله علم را فرا گرفت و مناقشه‏‌ای بر سر طب دینی و پزشکی مدرن نیز شکل گرفت.
دکتر فاضلی افزود: علاوه‌‏براین، با گسترش یافتن بحران، فضاهای بازنمایی در تمام رسانه‌‏ها، شبکه‏‌های اجتماعی، تلفن‌همراه و مطبوعات نیز درگیر بحران شد و در نتیجه بحران کرونا از وضعیت ویروسی به وضعیت نمادینی انتقال یافت که ساختار احساسات و باورهای جامعه و شهروندان را دربرگرفت. شیوه زندگی روزمره مردم نیز متأثر از فاصله‌‏گذاری فیزیکی و قرنطینه کامل درگیر بحران کرونا شد. با درنظرگرفتن این ابعاد اجتماعی و فرهنگی، این پرسش وجود دارد که بحران کرونا چه نسبتی با شیوه زندگی، باورها، ساختار احساسات، هویت‏‌ها و ارزش‏‌های اجتماعی و فرهنگی مردم ایران دارد و آیا این بحران ممکن است گسستی در تاریخ ما باشد یا فقط وقفه‏‌ای کوتاه‏‌مدت است؟ می‏‌خواهم در این گفتار این موضوع را تحلیل کنم و اهمیت این موضوع در جامعه را نشان دهم. فارغ از این که بتوانیم پاسخ قطعی به این پرسش دهیم، توجه به اهمیت این موضوع روشن‌‏کننده برخی از ویژگی‏‌ها و حساسیت‏‌های جامعه ایران است. از‏این‏‌رو ابتدا اهمیت این مسئله را شرح می‌دهم و استدلال من این است که بحران کرونا فرهنگ در جامعه ما مسئله‏‌مند ساخته است. سپس سه دیدگاه درباره مسئله‌‏مندی فرهنگ امروز ایران تحت تأثیر بحران کرونا را از هم متمایز کرده و آنها را تشریح می‏کنم. این سه دیدگاه عبارت‏‌اند از: دیدگاه تداوم‌‏گرایان که معتقدند این بحران هیچ تأثیر پایداری بر فرهنگ در جامعه ایران نمی‏‌گذارد؛ دوم دیدگاه گسست‏‌گرایان که معتقدند فرهنگ در جامعه ایران با تغییرات ساختاری مواجه خواهد شد؛ سوم دیدگاه بازاندیشی انتقادی که بر این باورند که در دوره پساکرونا لاجرم سیاست‏‌های فرهنگی و کنش‏‌های روزمره و باورهای جمعی در زمینه گوناگون با چالش و نقد روبه‏‌رو خواهد شد و دیگر امور مانند سابق نخواهد بود. البته این بازاندیشی لزوماً به‏‌معنای تغییرات ساختاری نیست، اما زمینه معنایی کنش‏‌ها و باورهای جمعی در درازمدت تغییر خواهد کرد. همه‌‏گیری‌‏ها مقوله‌‏ای از بیماری‏‌ها هستند که آینه‌‏ای در برابر نوع بشر قرار داده و به ‏آن‏ها نشان می‌‏دهند که واقعاً کیستند. پیش‏ فرض بنیادی من در این گفتار این سخن فرانک اسنودن مورخ پزشکی و مؤلف کتاب «همه‌‏گیری‌‏ها و جامعه: از طاعون سیاه تا زمان حال» (2020) است که می‏‌گوید، بیماری‏‌های همه‏‌گیر: «به رابطه ما با فناپذیری، مرگ و زندگی مربوط می‏‌شوند. آن‏ها هم‏چنین بازتاب روابط ما با محیط‌‌اند؛ محیط مصنوعی که خلق می‏‌کنیم و محیط طبیعی که واکنش نشان می‌‏دهد. آن‏ها نشان‏‌دهنده روابط اخلاقی ما با سایر انسان‏‌ها هستند، امری که امروزه کاملاً مشهود است».

در ادامه نشست جناب دکتر علیرضا ملایی‌توانی سخنرانی خود را با عنوان: «کرونا و طرح مسئله‌‏های تازه در فلسفه نظری تاریخ» آغاز کرد و گفت: «فلسفه نظری تاریخ یکی از دانش‏‌های میان‌‏رشته‌‏ای است که دست‏کم از پیوند رشته‌‏های تاریخ، فلسفه و الهیات شکل می‏‌گیرد. موضوع این دانش هستی تاریخی به‌‏مثابه یک پیکره واحد و یک ارگانیسم زنده است. برخلاف دانش تاریخ که به مطالعه رخدادهای خرد، جزئی، تکرارناپذیر و یگانه می‌‏پردازد، فلسفه نظری تاریخ به کلیت تاریخ نظر دارد و با نگاهی کلان‏‌نگر می‏‌کوشد، ماهیت، منشاء، مبدأ، مقصد، هدف و معنای تاریخ را درک کند. در این دانش تلاش می‏شود تا چیستی تاریخ، نیروی محرکه تاریخ، عوامل اثرگذار بر حرکت تاریخ، عوامل متوقف‏کننده و سرعت‏دهنده حرکت تاریخ و چگونگی گذار آن از یک مرحله به مرحله بعد را تحلیل و ارزیابی کند. بیماری کرونا به علت وحشت، اضطراب و آثار روانی و جسمی فراوانی که برای بشر ایجاد کرده و نیز بحران‏‌های فراگیری که در حوزه‏‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در سراسر جهان پدید آورده است، یک رخداد متعارف نیست، بلکه در زمره رویدادهایی است که می‌‏تواند بر کلیت هستی تاریخ اثر بگذارد و حتی مسیر و جهت حرکت تاریخ جهان را تغییر دهد. از همین رو، کنش‌‏ها و واکنش‏‌های فراوانی در میان مردم جهان برانگیخته و بسیاری از دانشمندان و متخصصان رشته‌‏های گوناگون را به تفکر و تحقیق واداشته است. مسئله این است که بحران کرونا چگونه بر حوزه مطالعات و موضوعات فلسفه نظری تاریخ اثر خواهد گذاشت؟
دکتر ملایی‌توانی در خاتمه افزود: این بحران، چالش‌‏ها و مسئله‌‏های تازه‌‏ای در فلسفه نظری تاریخ به‌‏ویژه در حوزه‏‌هایی چون غایت تاریخ، نظریه مشیت الهی، نظریه تصادف، نظریه اعجاز، نظریه‌‏های آخرالزمانی، مرگ و حیات تمدن‏‌ها ایجاد کرده و به احیای نظریه‌‏های زیست‏‌شناسانه در تاریخ دامن زده است. به همین سبب، از منظر فلسفه تاریخ رخدادی قابل تأمل است که این مقاله می‏‌کوشد برخی از ابعاد و لایه‏‌های آن را نشان دهد».
 سپس دکتر احمد پاکتچی در بحث پایانی این نشست مجازی با عنوان: «اپیدمی‏‌های بزرگ در تاریخ و چرخش‏‌های مهم تمدنی» تلاش کرد تا با یاری گرفتن از تاریخ، به پیش‏بینی نتایج بحران کرونا بپردازد. او مشخصاً بزرگ‏ترین اپیدمی دیرین که منجر به افول دوره نوسنگی شد در فاصله 3500-3000 پ.م. و نیز سه اپیدمی با ابعاد فرا قاره‏‌ای در دوره تاریخی جهان را مورد کاوش قرار داد و رخدادهای مهم تمدنی و فرهنگی مرتبط با آن را مطرح کرد.
از نظر دکتر پاکتچی این اپیدمی­‌ها شامل موارد زیر هستند: طاعون فراگیر اول در حدود 571-750م، طاعون فراگیر دوم در حدود 1347-1350 که تا سال‏‌ها عواقب آن دوام یافت و طاعون فراگیر سوم در 1866 که تا سال‏‌ها پس از آن قربانی می‏‌گرفت.
  وی در مقام نتیجه‌‏گیری از چهار بحران عظیم یادشده، چهارگونه تحول حاصل از اپیدمی‏‌های بزرگ را به بحث نهاد؛ مهاجرت‏‌های بزرگ و ایجاد جابه‏‌جایی‏‌های بنیادین در مراکز تمدنی، اصلاح یا تجدید بنیانِ ساختارهای حکمرانی، تأسیس ساختارهای یادمانی و تدارک ابزارهایی برای ثبت تاریخی، چرخش‏ میان ماده‏‌گرایی و معنویت‌‏گرایی متناسب با بستر فرهنگی جوامع پیش از بحران، وی کوشید تا نشان دهد اگر مهاجرت‏‌های بزرگ را امروز باید در سپهرهای فرهنگی یا فضاهای مجازی نه بر پهنه کره زمین جست‏‌وجو کرد، سه‏‌گونه دیگر از تحول در بحران کرونا نیز کاملاً قابل انتظارند و باید نسبت به آنها هوشیارانه و مسئولانه رفتار کرد تا میزان آسیب‏‌ها به حداقل و میزان دستاوردهای سازنده به حداکثر برسد.