یادداشت دکتر قبادی:
تقدیم به همه‌ی پزشکان، پرستاران و کادر درمانی شریف ایران
بسم الله الرحمن الرحیم
«نقبی به آینده آفرینش ادبی در ایران پس از کرونا با یادآوری ظرفیت‌های ادبیات کلاسیک فارسی»
تقدیم به همه‌ی پزشکان، پرستاران و کادر درمانی شرافتمند، جوانمرد و فداکار ایرانی
حسینعلی قبادی
چو غلام آفتابم هم از آفتاب گویم
نه شبم نه شب پرستم که حدیث خواب گویم
(غزلیات شمس، جلد 3، غزل 1621)
چند روز پیش خبر آمد که جمعی از ارادتمندان یکی از هنرمندان تراز اول کشور با این تصور که حال ایشان وخیم است و لحظه‌های آخر عمرشان را می‌گذرانند، اطراف ایشان جمع شدند. وقتی پس از مدتی آن هنرمند بهبودی یافت و از چنگ مرگ رهید، ارادتمندان با اندوه و حسرت ایشان را ترک کردند!
به راستی چنین کنشی حامل چه پیامی میتواند باشد؟
شاید بتوان آنرا اینگونه توضیح داد: میل به تراژدی و لذت از قرارگرفتن در موقعیتی تراژدیک این افراد را گرد هم آورده بود. واقعیت این است که این افراد نمونه‌ای مثالی از جامعه امروزی ما هستند.
این مسئله بیانگر وجود پدیده ای چندبعدی و پیچیده است که درک و بازکاوی دقیق آن مشارکت رشته های گوناگون علوم انسانی را می طلبد؛ اما در این مجال اندک، نگارنده بر آن است تا این پدیده را حتی المقدور از منظر ادبیات به بحث بگذارد. پرسش کانونی این نوشتار آن است که چه نسبتی می‌توان میان یأس آلودگی و ادبیات معاصر ایران و ای بسا جهان یافت؟ دودیگر آنکه در میراث های ادب فارسی این نسبت چگونه ظهور و بروز یافته است؟
پژوهش‌های پیشین نشان می‌دهد (از جمله قبادی، توماج‌نیا، 1386، مجله کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شماره 2، ص 116 به بعد؛ روزبه، ادبیات معاصر ایران تا 1380؛ تسلیمی، گزاره های ادبیات معاصر ایران، 1300؛ رحیمیان، ادبیات معاصر ایران، 1300، سمت و شمس کسمایی، تاریخ تحلیلی شعر معاصر ایران، 1300) در پی ورود مدرنیته به ایران دیدگاه های تحصلی و پوزیتویستی به اسطوره زدایی و معنویت زدایی از ادبیات فارسی انجامید. در این شرایط نگاه کمی و فن سالارانه پای میل تراژیک را به ساحت ادبیات فارسی باز کرد و بازنمود درون مایه های یأس آور و نومیدکننده را بر جای آفرینش و پویایی ادبی نشانید.
آثار کافکا، سارتر، آلبر کامو و دیگران در ادبیات جهانی و هدایت، چوبک، بهرام صادقی و دیگران در ایران نمونه هایی از هنر مدرنیستی با درون مایه هایی یأس آلود و نومید کننده است. در مکتب اگزیستانسیالیسم و در رمان¬های کامو و سارتر این نومیدی را می‌توان به روشنی دید. سارتر بر این نمط تا آنجا پیش می‌رود که در کتاب «ادبیات چیست» در ویژگی‌های اگزیستانسیالیسم می‌نویسد: «خوش‌بینی راستین با ناامیدی آغاز می‌شود» و در نمایشنامه مگس‌ها (پرده سوم بخش دوم) می‌گوید: «حیات انسانی در آن سوی ناامیدی آغاز می‌شود.» با این همه، نباید از نظر دور داشت که سارتر فیلسوف از سارتر ادیب نگاهی امیدوارانه تر داشت چنانکه در جایی می‌نویسد: «پشت سرنهادن پوچی، به یاری آفرینش، به ویژه آفرینش هنری ممکن است» (احمدی، بابک، سارتری که می‌نوشت).
فارغ از نسبت ناامیدی و آفرینش در اندیشه اگزیستانسیالیستها و صحیح و سقیم بودن برداشتهای صورت گرفته از اندیشه آنها، آنچه در ادبیات ایران وجهی بارز یافت، سویه های ناامیدی و یأس آلودگی بود که خود را با این نحله فکری همنشین می‌دید و توانست در ادبیات معاصر ایران جایگاهی مهم به دست آورد. نگارنده این سطور بر این باور است که رخداد منحوس شیوع کرونا در ایران امروز نیز میتواند میراث خوار این بدینی و ناامیدی ادبی شود و موج جدیدی از یأس در ادبیات فارسی به همراه آورد. ثمره ای که این وضعیت برای جامعه کرونا زده امروز ما دارد میوه تلخ زایش موجی از ادبیات یأس آلود، صدچندان نمایش دادن فاجعه و مداوما توصیفی تراژیک از آن به دست دادن است. خود این میل تراژیک است که از همان آغاز تمایل خود را به فاجعه نمایی نشان داده است؛ گویی فاجعه نمایی یک آرمان یا کنش آرمانی است.
چنین نگرشی از واقعیت ها عبور می‌کند و توان تدبیر و قدرت مقابله و چاره اندیشی را از جامعه می‌گیرد و آنرا تا حد طعمه ای بی دفاع در برابر ویروسی قدرقدرت تنزل می‌دهد. گویی برجسته ترین وجه ادبیات مدرنیستی وجه تراژیک آن است. به همین سان، بخشی از جامعه امروز ما هم میل به فاجعه پردازی، فاجعه نگاری و دامن زدن به اندوه و غمبارگی جمعی دارد.
این در حالی است که ادبیات کلاسیک فارسی مشحون از ظرفیت‌هایی سازنده در جهت تقویت امید اجتماعی و شوق به زندگی است. ظرفیت‌هایی که این نوشتار بر آن است تا به گوشه ای ازآنها اشاره کرده و از این رهگذر توان ادبیات کلاسیک فارسی در مواجهه با دوره های رکود اجتماعی از طریق امیدبخشی اجتماعی و تقویت الفت و محبت بینافردی را نشان دهد. به قول لسان الغیب شیرازی:
نبود نقش دو عالم که رنگ الفت بود
زمانه طرح محبت نه این زمان انداخت.
(دیوان حافظ)
مولانا نیز دستگاه فکری خود را بر سلم و صلح استوار می‌کند:
من که صلحم دائما با این پدر
این جهان چون جنت استم در نظر
او با نفی و طرد و یأس، امید را تا آنجا برمی‌کشد که گویی به وجه فراق انسان از حیوان بدل می‌شود:
چنان کز غم دل دانا گریزد
دو چندان غم ز پیش ما گریزد
(همان، جلد 2، غزل 674)
گر دل از غم دنیا جدا توانی کرد
نشاط و عیش به باغ بقا توانی کرد.
(همان، جلد 2، غزل 959)
به راستی مولانا انسانی امیدوار است و رشته طلایی امید به گونه ای ناگسستنی با تار و پود اشعار او پیوند یافته است. از «آفتاب امید» می‌گوید و از «کوی نومیدی» بر حذر است: «ناامید را خدا گردن زده است» (مثنوی، دفتر اول، بیت 3836). جلال الدین محمد بلخی رومی هراسهای این دنیایی را در برابر لطف و عنایات حضرت باری تعالی ناچیز می‌شمرد:
این ز غم مرده که دست از نان تهی است چون غفور است و رحیم، این ترس چیست؟
(مثنوی، دفتر دوم، بیت 3088)
در پناه لطف حق باید گریخت کو هزاران لطف بر ارواح ریخت
(مثنوی، دفتر اول، بیت 1389)
به طور کلی، مسئله امید در بسیاری از داستانهای مثنوی موجب گسترش پیرنگ شده است. نمونه ای از گسترش پیرنگ را می‌توان در دفتر دوم ملاحظه کرد تا آنجا که از اجابت نشدن دعا از روی حکمت الهی سخن می‌گوید و بر این باور است که اگر گاهی دعایی اجابت نمی‌شود، «آن زیان است و هلاک» و «از کرم می نشود یزدان پاک» (مثنوی، دفتر دوم، بیت140).
افزون بر این مولانا اعتقاد به وصال حق را سرچشمه امید و نشاط برمی‌شمرد. او وصال را در گروی بندگی حقیقی و عمل به «موتوا قبل ان تموتوا» می‌داند و معتقد است که «وجود آدمی اقتضای بی رنگی و پاکی دارد و رنگ و آلودگی بعدا بر آن عارض گشته ... انسان میتواند بار دیگر، خود را از اسارت رنگی که بر او عارض گشته است، برهاند ...» (مصفا، 1372، 15) و سبکبال بر آسمان وصال به پرواز درآید:
ما به فلک بوده ایم یار ملک بوده ایم باز همان جا رویم جمله که آن شهر ماست
بخت جوان یار ما دادن جان کار ما قافله سالار ما فخر جهان مصطفی است
آمد موج الست کشتی قالب ببست باز چو کشتی شکست نوبت وصل و لقاست
(کلیات شمس، ج 1، غزل 463)
آفرینش و پویایی ادبی در اشعار مولانا از تجلیات امید در وجود است. «نوشدن و نوگفتن، خصوصیت مولوی بود؛ چرا که او به دریا متصل بود و کسی که به دریا متصل است و به خزانه های پایان ناپذیر دسترس می‌یابد، همیشه سخنان تازه دارد» (سروش، 1379، 6). حتی حزن مولانا نیز حزنی عرفانی است که در مبادی و سرآغازهای خود با الفت و امید استعلایی در پیوند است. به بیان دیگر، «غم عاشقان مقدمه طرب آنهاست. این غم، غم دنیا نیست؛ غم تنهایی هم نیست؛ ... غم جدایی است. این غم با شادی قابل جمع است» (سروش، 1379: 68-69).
آنچه رفت، گوشه‌هایی بود از سرزندگی، امید و میل به آفرینش در ادبیات کلاسیک فارسی. ادبیاتی که با ظرفیت های سترگ خود در طول قرن ها تاریخ پر فراز و نشیب ایران دستاویزی برای وحدت ملی، انسجام اجتماعی، امید به رهایی و میل به آفرینش بوده است. امید که ایران امروز نیز با توجه به این میراث گران‌بها از موج وحشت، ناامیدی و یأس‌آلودگی این روزهای کرونایی عبور کند و آفتاب زندگی را از پس سایه های مرگ بازشناسد.
نظر شما :