گزارش نشست نقد و بررسی کتاب «تاریخ سیاسی چیست؟»

گروه تاریخ سیاسی پژوهشکده علوم تاریخی، نشست تخصصی نقد و بررسی کتاب »تاریخ سیاسی چیست؟« را در تاریخ 18 اسفند ماه 1397 در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار کرد. در این نشست، دو استاد حوزه علوم سیاسی و تاریخ دکتر احمد گل محمدی، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی و دکتر موسی-پور بشلی، عضو هیات علمی دانشنامه جغرافیای اسلام در مقام ناقد حضور داشتند. نشست با حضور مؤلف اثر، دکتر عبدالرحمن حسنی فر و دبیر علمی، دکتر نیره دلیر در ساعت 17 با حضور استادان، دانشجویان و علاقه‌مندان این حوزه آغاز شد.

جلسه نقد و بررسی با معرفی کتاب و گفتارهای مورد بحث کتاب، توسط دبیر نشست آغاز شد. دکتر دلیر با طرح ملاحظات مقدماتی خود بر کتاب مذکور، نخست دکتر گل محمدی مولف کتاب تاریخ سیاسی که برای نخستین بار در این حوزه مطالعاتی در ایران نگاشته شده، به ایراد سخنان و نقطه نظراتشان دعوت کردند. دکتر گل محمدی در مقدمه سخنانشان با طرح تجربه زیسته خود گفت: زمانی که به عنوان طراح سؤال درسازمان سنجش مشغول فعالیت بودم و همچنین در طی این سال ها که تدریس درس تحولات تاریخ سیاسی و اجتماعی را تجربه کرده ام به این نتیجه رسیده ام که نباید نگاه کرونولوژیک و گاه‌شمارانه به تاریخ سیاسی داشته باشیم و در عوض باید نگاه های روشمند و بنیان های متدولوژیک در این حوزه  مطالعاتی گسترش یابد. وی اثر «تاریخ سیاسی چیست؟» را از دو جنبه ارزشمند خواند: نخست، ادبیات تحقیقی ما در این زمینه کم مایه است و این کتاب میتواند بخشی از این خلأ را پر کند. دوم، موضوع تحقیق در ایران و همچنین خارج، کمتر بدان پرداخته شده است. از این لحاظ این کار ارزشمند است و جسارت نویسنده را نمایان می سازد که در چنین حوزه ای تحقیق کرده است. چرا که بسیاری از کارهایی که در این زمینه انجام شده، شبه کار است نه تحقیق اصیل و روشمند.

عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، در جایگاه منتقد کتاب افزود: نقد من بر این کتاب نقد روشی است و اساساً از منظر متدولوژیک نقدهایم را مطرح می کنم. وی نقدهای خود را در سه گزاره کلی بیان کرد: نخست، در این کتاب یک کار حداقلی انجام شده است. البته به عنوان پژوهش، داده های مهمی در آن گردآوری شده است اما می توانست فراتر برود. دوم، در گردآوری و تحلیل داده ها نیز این حداقلی بودن را شاهد هستیم. سوم، در این اثر، پژوهشگر حضورش حداقلی است.

دکتر گل محمدی در بیان نقدهای شکلی در مورد کتاب تأکید کرد: به لحاظ شکلی، در کتاب تناسب پاراگراف ها رعایت نشده است. همچنین به لحاظ ویرایش، کاربرد لغت های محاوره را در متن شاهد هستیم. در خود پاراگراف‌ها، مانع های ارتباطی و معنایی زیادی وجود دارد که سؤال اصلی در این اثر، یک مشکل دارد و آن اینکه چندین جنبه را در بر می گیرد و اصولا سؤال اصلی باید یک جنبه پرسش گرایانه داشته باشد. افزون براین، سؤال اصلی مبهم است و نقطه کانونی ندارد. وی در مورد سوال های فرعی ابراز کردند: سؤالات اصلی فرعی فی نفسه وزین هستند ولی پاسخ بدان ها دربردارنده سوال اصلی است. در باب روش گردآوری و تحلیل داده ها در متن توضیحی نمی بینیم و در مورد روش تحقیق به صورت دقیق سخن به میان نیامده است. در این اثر بهتر بود به جای چارچوب نظری، به اقتضای تحقیق، تحلیل تاریخی، چارچوب مفهومی ارائه داده می شد.

دکتر گل محمدی ادامه داد: در فصل دوم، تلاش در مرحله بازشناسی گردآوری داده بوده و نویسنده را به طور محسوس نمی بینیم. در فصل پایانی نیز، مؤلف گردآوری داده ها را بر تحلیل ترجیح داده است ولی در کلیت بحث، این اثر، کار ارزشمندی است، اما در مرحله تحقیق دو مشکل اساسی دارد: نخست، در موضوع گردآوری داده، که این انتظار از مؤلف می رفت تا از تمام داده ها تحلیل مناسبی ارائه می کرد. دوم، در بحث تحلیل داده ها، که در این مرحله نیز نویسنده وارد مرحله ادعا و نظر نشده است و این ضرورت طلبیده می شد که مؤلف وارد چنین سطحی می شد.

ناقد دوم دکتر موسی پور بشلی بود که اجمالی از نظرهایشان ذکر می‌شود. وی در بیان حُسن های اثر اینگونه اظهار داشت: فضل تقدم با نویسنده است که در این شرایط دست به نگارش اثر وزین خود در این زمینه زدند و به عبارتی این کتاب بسیار به جا و به موقع نوشته شده است. همچنین در این اثر، زبان ساده و روان به کار برده شده و درگیر لفاظی ها نشده است. نویسنده به درستی خود را وارد ادعاهای پست مدرنیستی، سنتی و فلسفه سنتی و افکار پست مدرنیستی نشده است. وی امتیاز دیگری که برای این اثر برشمردند، حجم خوب این تحقیق است.

عضو هیأت علمی دانشنامه جغرافیای اسلام سخنان خود را این گونه ادامه داد که نکته مهم در این اثر اینکه، مؤلف تعریف مفاهیم را انجام نداده است و به طور مشخص بایسته بود تاریخ سیاسی نوین را توضیح می داد و تحول و تغییر معنایی تاریخ سیاسی از سنت به جدیدرا تعریف مشخص شده ای ارائه می داد. وی به بحث خود با این گزاره ادامه دادند که تاریخ سیاسی جدید مرزبندی مشخصی بین تاریخ سیاسی با تاریخ اجتماعی و دیگر موضوع ها نیست و مرز خاصی تعیین نشده است. در این معنا، اگر تاریخ سیاسی به معنای تاریخ توزیع قدرت را تعریف کنیم آنوقت آیا تاریخ سیاسی حول محور شاه و در سطح خرد است و تاریخ سیاسی در این مرحله یک گسست ایجاد کرد؟ به زعم بنده پاسخ این پرسش خیر است چرا که منابع قدرت در افراد و ساختار و گروه های حکومت متکثر است و شاه به طور مطلق تاریخ سیاسی نیست، این کتاب می توانست به این موضوع بپردازد. دکتر موسی پور در پایان پیشنهادی در ارتباط با این اثر ارائه داد و آن هم این که، تاریخِ تاریخ سیاسی نوین در کار جدید یا همین اثر پرداخته شود. افزون براین ها می توان به مطالب اشاره کرد ازجمله اینکه مؤلف می توانست از مثال های بومی در اثر خود استفاده ببرد و همچنین در بحث منابع، انتظار می رفت که ارجاع بیشتری داده می شد یا منابع پیشنهادی ارائه داده می شد: مسأله نیز در این اثر، نیاز به ویرایش جدی دارد.

مؤلف کتاب، دکتر حسنی فر پس از شنیدن سخنان و نقدهای دو استاد دانشگاه، به ملاحظاتی در باب موضوع-های مطرح شده پرداخت و گفت: ایده اصلی در خلق این اثر، از دکتر گل محمدی بود. دراین اثر کوشش شد تا از منابع خارجی استفاده شود. دکتر حسنی فر اضافه کرد: مسأله من فقدان روش در تاریخ سیاسی در این حوزه بود. به زعم بنده می توان به دو گونه به تاریخ سیاسی نگریست: نخست، تاریخ سیاسی به عنوان یک پارادایم جدید بایست روشن تر می شد. دوم، تاریخ سیاسی ما به لحاظ روشی، ضعف داشته ایم و لازم است در این حوزه بازنگری کنیم و این مستلزم روش است.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی در ادامه داد: در تاریخ سیاسی یک مطلب بسیار مهم وجود دارد و آن هم، «امر سیاسی» است. باید تبلورهای امر سیاسی را بشناسیم که بتوانیم تاریخ سیاسی را بفهمیم. وی در ارتباط با نقدهای بیان شده اشاره کرد: کار نواقصی دارد به این معنا که جا دارد به طور بهتری گردآوری و تحلیل داده صورت پذیرد، اما این نکته حائز اهمیت است که گردآوری و تحلیل در این حوزه بسیار ساده نیست. در بحث تعریف مفاهیم باید گفت که معنایی از مفاهیم نداریم که بتوان اشتراک نظر در باب تعریف این مفاهیم به دست داد. همچنین در بحث ویرایش کتاب، اصلا ویراستاری نشده و این عیب از جانب بنده بیرون بوده ولی تلاش می شود در چاپ های بعدی ویراستاری صحیح صورت بگیرد. سختی کار به گونه ای است که در ظاهر ساده به نظر می آید اما تلاش شد در این اثر به نقطه کانونی بحث در حد اشاره انجام پذیرد.

دکتر حسنی فر در پایان افزود: تاریخ سیاسی در گذشته بیشتر در نسبت به پادشاه بوده و اگر نتوانیم امر سیاسی را بفهمیم نمی توانیم تاریخ سیاسی دوره های تاریخی را درک کنیم. وی با تجربه علمی در این زمینه این نکته به عنوان اختتام کلام خود اضافه کرد که در خارج دایره المعارف  سیاسی توسط دانش آموختگان علوم سیاسی و دپارتمان تاریخ به صورت ترکیبی انجام می شود.

حضار نیز پرسش و پاسخ های خود را بیان کردند. دکتر علیرضا ملایی توانی عضو گروه تاریخ سیاسی نیز تکمله‌ایی در این مبحث افزود. در پایان دبیر نشست ضمن جمع بندی آراء و نظرات از حضور استادان و حضار تشکر کرد و بحثی در زمینه تداوم تحقیق در حوزه مطالعاتی تاریخ سیاسی با توجه به اهمیت آن در تاریخنگاری و ابهام در تشخیص جنبه‌های گوناگون آن بیان کرد.