تمدن رضوی؛ الگوی عقلانیت و عدالت اسلامی

قسمت دوم از فصل یازدهم ویژه برنامۀ «توحیدخانه» از تولیدات آستان قدس رضوی، با محوریت «تمدن رضوی» ازشبکۀ یک سیما پخش شد.
در این فصل از «توحیدخانه» که به مناسبت شهادت امام رضا (ع)، تهیه شده، دکتر موسی نجفی، رئیس پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی به تبیین «تمدن رضوی»، پرداخت.
غرب، یگانه پندار تمدنی دکتر نجفی، ابتدای بحث، با اشاره به دیدگاه غربی‌ها دربارۀ تمدن و انحصار آن برای خود، گفت: اگر از منظر غربی‌ها به تمدن نگاه کنیم، تنها تمدن موجود در جهان، تمدن غربی است؛ زیرا رقیبی برای خود قائل نیستند.شاخه‌هایی مانند لیبرالیسم و مارکسیسم نیز در حقیقت زیرمجموعه‌ای از تمدن غرب، هستند.وی، افزود:به باور غربی‌ها، جنگ جهانی دوم نبرد چهار ایدئولوژی لیبرالیسم، مارکسیسم، فاشیسم و نازیسم بود که در نهایت دو جریان اول باقی ماندند و در قالب بلوک شرق و غرب، جنگ سرد را رقم زدند.وی با بیان اینکه، مارکسیسم هیچگاه ادعای تمدن مستقل نداشت و ذیل تمدن غرب تعریف می‌شود، اظهار داشت: اختلاف آن تنها در حوزه‌های اقتصادی و روش‌های سرمایه‌داری بود و هرگز از دایرۀ سکولاریسم و قداست‌زدایی خارج نشد، بلکه صرفاً تندتر از لیبرالیسم عمل می‌کرد.در مقابل، تمدن اسلامی ظرفیت و جایگاه ویژه‌ای دارد که غرب نیز آن را انکار نمی‌کند.
گفت‌وگوی تمدن‌ها و نگاه غرب رئیس پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی با اشاره به طرح گفت‌وگوی تمدن‌ها، تصریح کرد: این ایده مثبت است، اما این سؤال مطرح می‌شود که آیا غرب اصولاً به چنین گفت‌وگویی باور دارد یا نه؟ زیرا غربی‌ها تمدن اسلامی را تنها یک پدیدۀ تاریخی می‌دانند و به آن به‌عنوان یک تمدن زنده، نگاه نمی‌کنند.به گفتۀ وی، نگاه غربی‌ها و مستشرقان نشان می‌دهد، غرب، دستاوردهای اسلامی را نیز در چارچوب تمدن غربی بازتعریف می‌کند. آنها اگر به مفاهیم و آثار تمدن اسلامی توجه می‌کنند در واقع آن را جزوی از تمدن خود معرفی کرده و در هژمونی خویش، تثبیت می‌کنند.نجفی با تأکید بر اینکه اگر گفت‌وگوی برابر میان تمدن‌ها پذیرفته شود، اختلاف و مسئله‌ای در کشور باقی نمی‌ماند، عنوان کرد: مشکل از آنجا آغاز می‌شود که غرب خود را مرکز تمدنی می‌داند و دیگر فرهنگ‌ها و جوامع را در جایگاه پیرامونی قرار می‌دهد و دیگران نیز آن را می‌پذیرند.
ویژگی تمدن شیعی اسلامی رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، با بیان اینکه مهم‌ترین ویژگی تمدن شیعی اسلامی اعتدال است، افزود: در جهان اسلام نسخه‌های متعددی وجود دارد؛ از نسخۀ افراطی سلفی و بنیادگرا که عقلانیت و هنر در آن جایگاهی ندارد تا تجددگرایی افراطی که به‌طور کامل هژمونی غرب را می‌پذیرد. وی، تبیین کرد: نمونۀ این جریان در برخی کشورها دیده می‌شود که حتی سابقۀ حمایت از داعش و تروریسم را نیز دارند. در مقابل، تمدن شیعی اسلامی با تأکید بر عقلانیت و اعتدال، راهی متفاوت ارائه می‌دهد.رئیس پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی ادامه داد: با استناد به مدارک و اسناد تاریخی، سید جمال‌الدین اسدآبادی به‌عنوان پیشتاز جریان تقریبی در جهان اسلام شناخته می‌شود. وی نه جریان تکفیری را نمایندگی می‌کرد و نه جریان تجددگرای اسلامی را، بلکه در پی ایجاد مسیری میان سنت و تجدد بود. بااین‌حال، بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد، گرایش سید جمال به فلسفه‌های پوزیتیویستی و غربی بیشتر بود و نقد چندان عمیقی به غرب، نداشت.
انقلاب اسلامی و بیداری دینیدکتر نجفی، تأکید کرد: بسیاری از روشنفکران دینی تلاش می‌کردند در عین اینکه پیشرفت‌های غرب را نادیده نمی‌گیرند به سنت نیز وفادار بمانند. این ترکیب باعث شد که همواره تمدن اسلامی تحت تفسیر جریان غربی قرار گیرد و گفت‌وگوی تمدن‌ها هرگز به برابری واقعی نرسد.وی، افزود: جریان انقلاب اسلامی و چهره‌هایی مانند شهید مطهری، شهید صدر و امام خمینی (ره)، جریان عمیق بیداری اسلامی و همچنین برخی جریان‌های تقریبی مانند جریان آیت الله بروجردی، بسیار فراتر و عمیق‌تر از جریان سید جمال هستند و در مقابل تمدن غربی، قرار می‌گیرند. وی، افزود: تمدن دینی نیازمند نظام و قانون اساسی اسلامی است و متفکران شیعه قرائت مستقل خود را از این تمدن، ارائه می‌کنند. این قرائت، استقلال فرهنگی و تمدنی شیعه را از هژمونی غرب حفظ می کنند.
بنیادگرایی فرهنگی غرب و خشونت وی در ادامه به بنیادگرایی و انحصار فرهنگی غرب اشاره و بیان کرد: تمدن غربی اگر راه خود را می‌رفت و اجازه می‌داد ما نیز راه خود را برویم، باعث می‌شد گفت‌وگو واقعاً شکل بگیرد، اما آنها یک نوع بنیادگرایی و انحصار فرهنگی شدیدی برای خود قائل هستند که به ادبیات داخلی ما نیز سرایت کرده و هر که این تمدن انحصاری غرب را نقد کند به او برچسب تندرو می‌زنند، درصورتی‌که باید دید میزان و شاخص تندرو و کندرو بودن در کجاست؟ درحالی‌که می‌بینیم این ملاک نیز زادۀ هژمونی تمدن و بنیادگرایی غرب است که به داعش رسیده است. دکتر نجفی با اشاره به اینکه در دوره‌های قبل هیچگاه این خشونت‌ها و سربریدن‌ها در تمدن اسلامی وجود نداشته، خاطرنشان کرد: خشونت‌ها و بنیادگرایی فرهنگی امروز مانند داعش، از تمدن غرب به جهان اسلام صادر شد و این نفوذ فرهنگی غرب منازعات و خشونت‌های جدیدی را در جوامع اسلامی رقم زد.وی، تصریح کرد:اینکه غرب حاضر نیست به یک گفت‌وگوی عقلانی بازگردد به خصیصۀ خشونت آن بازمی‌گردد؛ خشونتی که در این گفت‌وگوی تمدنی و در برخورد تمدنی وجود دارد بسیار شدید است و خود آنها مدام به این امر دامن می‌زنند، اما تشیع قائل به این خشونت نیست؛ بلکه قائل به یک نوع عقلانیت و رأفت، است.
تمدن اسلامی و جهانی بودن آن رئیس پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی در پاسخ به پرسش کارشناس برنامه دربارۀ برتری تمدن اسلامی نسبت به تمدن غرب، جهانی بودن آن را یکی از ملاک‌های اصلی دانست و تصریح کرد: فکری می‌تواند برتر باشد که در یک ملت محدود نماند. تمدن غرب نیز به‌وسیلهٔ تبلیغات و فناوری، حقانیت خود را جهانی کرده است، اما تمدن اسلامی باتوجه‌به انقلاب اسلامی توانسته قدرت رقابت با غرب را پیدا کند.وی با تأکید بر اینکه یکی دیگر از ملاک‌های برتری تمدن اسلامی، جامعیت و تمامیت آن است، خاطرنشان کرد: البته این جامعیت و تمامیت تمدن اسلامی را انقلاب اسلامی به ما داده است، چنانکه آن اسلامی که در جوامع مسلمان‌نشین دیگر تبلیغ می‌شود قدرت مقابله با تمدن غربی را ندارد. وی افزود: نظریه مهدویت نیز در این زمینه به مدد شیعیان آمده تا آینده‌ای را که هنوز تحقق‌نیافته، در نظر داشته باشند، درحالی‌که تمدن غربی با تحقق کامل هست‌ها و بایدها، به «پایان تاریخ»، باور دارد.
تعلق فرهنگی و تنوع در تمدن اسلامی دکتر نجفی، با بیان اینکه اسلام تنوع فرهنگی را به رسمیت می‌شناسد و این تنوع را ذیل تعلق تمدنی حفظ می‌کند، خاطرنشان کرد: برخلاف تمدن غرب که تنوع را تحقیر می‌کند، تمدن اسلامی شامل عدالت و اعتدال است و به تعلق فرهنگی و تنوع‌ها احترام می‌گذارد و همین امر را به‌وضوح در بین زوار عتبات و در پیاده‌روی اربعین مشاهده می‌کنیم. وی به راهپیمایی اربعین به‌عنوان نمونه‌ای از زیست تمدنی اسلامی اشاره کرد و گفت: راهپیمایی اربعین اقوام و فرهنگ‌های مختلف را به سمت یک هدف مقدس مشترک سوق می‌دهد، درحالی‌که زیست تمدنی غرب مبتنی بر نژادپرستی، برترانگاری و مطلق‌انگاری است.وی، تصریح کرد: انقلاب اسلامی با ویژگی‌های تمدن رضوی این بت بزرگ را شکست و تمدن نوین اسلامی را شکل داد که در مقابل نظم نوین جهانی، قرار گرفته است.جامعیت و تمامیت تمدن اسلامیوی با اشاره به اینکه همین عدالت و اعتدال و عصمت اهل‌بیت (ع) بود که باعث شد ایرانی‌ها به اهل‌بیت، عشق بورزند، خاطرنشان کرد: نکتۀ دیگر در تمدن اسلامی جامعیت و تمامیت آن است. تمدن رضوی، به دنبال ترازی میان جامعۀ مسلمان‌نشین و حاکمیت اسلامی است. نجفی در پایان تأکید کرد: ویژگی محوری تمدن رضوی و مهدوی، امامت و اخلاق متعالی است که دیگر تمدن‌ها و افکار در سطح کلان رقابت می‌کند. این ویژگی‌ها بیش از آنکه در زمان امام مشاهده شود، در دوره‌های بعدی تمدن اسلامی نمایان شده است و به‌عنوان نشانه‌ای از جامعیت و تمامیت دینی، عمل می‌کند.

خبرگزاری فارس