گزارش سخنرانی «فعالیت‌ها و مبادلات اقتصادی میان ایران و مصر بر اساس اسناد فارسی میانه ساسانی

سخنرانی «فعالیت‌ها و مبادلات اقتصادی میان ایران و مصر بر اساس اسناد فارسی میانه ساسانی» با سخنرانی فریبا ناصری کوهبنانی، دانش‌آموخته دکتری فرهنگ و زبان‌های باستانی، ششم اردیبهشت‌ماه 1404 در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

دکتر ناصری در ابتدای سخنانش توضیح داد: این متن با ذکرکلیاتی دربارۀ زمینۀ تاریخی دورۀ خسرو پرویز و فتح مصر آغاز می‌شود و با معرفی کلی اسناد این دوره به بررسی اسناد دست اول ساسانی در زمینه اقتصاد و مبادلات ایران و مصر در دورۀ مابین 618-628 میلادی می‌پردازد. مضامین اقتصادی که متون فارسی میانه ساسانی ارائه می‌دهند از خلال متون با موضوعات مختلف استخراج شده، یعنی از هر نوشته‌ای که هرگونه اشاره‌ای به موضوعات مالی یا تأثیرگذار بر امور اقتصادی دارند، مطالب اخذ شده‌اند. همچنین کوشیده شده با تطابق با اصول اقتصادی روز، تقسیم‌بندی مسایل اقتصادی صورت گیرد تا مطلب ملموس‌تر شود. بعضاً در بخش‌های مختلف نوشتۀ پیش‌رو به مواردی مذکور در اسناد یونانی هم‌دوره اشاره شده تا برای رفع برخی شبهات یا توضیحات تکمیلی‌ای به مخاطب امکان دسترسی دهد. لازم به ذکر است اسناد فارسی میانه ساسانی تنها در حدود اسنادی لحاظ شده‌اند که در کار پایان‌نامه دکتری‌ام مورد بررسی قرار گرفته‌اند و کمتر از اسناد دیگر دیده شده‌اند.

وی ادامه داد: در مطلب پیش‌رو ابتدا به‌طور اجمالی به زمینۀ تاریخی فتح مصر از سوی خسرو دوم (590- 628 میلادی) پرداخته شده است که منجر به نگارش سند‌های فارسی میانه و نیز یونانی مربوط به فتح مصر گشت. این اسناد حاوی اطلاعاتی ارزشمند از جنبه‌های مختلف زندگی اقتصادی و اجتماعی آن زمان هستند. اما سؤال چرایی این فتح، وجه اهمیت مصر را برجسته می‌سازد که اختصاراً بدان اشاره شده. در باب گاه‌شماری این واقعه که بخش بعدی این متن است، باید گفت که باوجود این که اسناد مستقیمی دربارۀ تاریخ و نحوۀ این فتح در دست نیست، از اشارات نامه‌ها و سندهای متعدد ایرانی، یونانی و مصری آن زمان می‌توان به برخی نتیجه گیری‌ها بسنده کرد. عمدۀ شواهد از اسناد پاپیروس یونانی است که زمان‌هایی را برای ورود فاتحان ایرانی به مناطق خاصی از مصر ارائه می دهد. این زمان‌ها عمدتاً از فحوای نامه‌هایی که بومیان مصری برای هم یا برخی صاحب‌منصبان خویش نگاشته‌اند، به‌دست آمده است.

پس از این، این نوشته به بخش مستندات نوشتاری وارد می‌شود و به معرفی اسناد مرتبط به فتح مصر می‌پردازد. منابع مرتبط دو بخش اولیه و ثانویه را در بر دارند. منابع دست اول اصلی مربوط به حضور ایرانیان در مصر، مشتمل بر نوشته‌هایی به زبان‌های یونانی، قبطی و مهم‌تر، منابع فارسی میانه هستند.آن چه که مطمح نظر نویسنده است، بررسی منابع فارسی میانه ساسانی است که بیشتر قابل اعتماد و عمدتاً مشتمل بر ذکر فعالیت‌های فرماندهان نظامی و عوامل ایرانی در مصر هستند . بیشترشان هم در فیوم مصر یا همان ارسینه باستانی، در صد کیلومتری جنوب غربی قاهره امروزی یافت شده‌اند.در ردۀ بعدی پاپیروس نوشته‌های یونانی هستند که به عنوان بخشی از اسناد دستیابی ایران به برخی از مناطق مصر تحقیق و ترجمه شده‌اند. در این کار به چندی از این اسناد اشاره شده است. می‌توان اسناد ساسانی را بر اساس محتوای اداری به 4 بخش نامه‌های خصوصی،،نامه‌های رسمی ، یادداشت‌های جغرافیایی و گزارش‌های اقتصادی تقسیم کرد که مطالب، چنان‌که گفته شد، از هر چهار دسته اخذ و تحلیل شده‌اند. پس از معرفی کلی اسناد ساسانی، برخی اسناد دست‌اول غیر ایرانی معرفی شده‌اند و سپس اشاره ای مختصر به اسناد دست دوم شده است.

در بخش دوم با عنوان کلیتی از مؤلفه‌های مؤثر بر اقتصاد، به صورت اخص و متمرکز به عناصر مؤثر بر مسائل و روابط اقتصادی فیمابین ایران و مصر در دهۀ 618-628، مبتنی بر اسناد مهم‌تر این دوره (فارسی میانه که گاه با سندهای مشابه یونانی قیاس شده‌اند) پرداخته شده است. دو مؤلفه اهم مؤثر بر اقتصاد، در این جا تجارت و مالیات در نظر گرفته شده‌اند که با اشاره به اسناد فارسی میانه ساسانی و بررسی معدود اسناد یونانی این دوره وجوه مختلف آن بیان شده‌اند. در بخش تجارت مسائلی چون توسعه زیرساخت‌ها، سطح تقاضا و عرضه، برای کالاها و خدمات و چگونگی تأمین آن‌ها و بعضاً قوانین و مقررات تجاری تا حدی که اطلاعات اسناد ساسانی و یونانی اجازه می‌داد با آوردن شواهد مربوط بررسی شدند. همچنین در باب مالیات بر اساس پاپیروس‌ها هویداست که سیستم مالیاتی ساسانیان پیچیده و دارای سلسله‌مراتب بود. این مالیات انوع داشت، شامل مالیات بر زمین، کالا و تجارت . فرمانداران محلی مالیات‌ها را جمع‌آوری و به مقامات مرکزی ارسال می‌کردند. بر اساس این متون فارسی میانه، تأسیسات ایرانی بسیاری در سرتاسر مصر در الفانتین، هراکلیا، اکسیرینخوس، کینون، تئودوسیپولیس، هرموپولیس، آنتینوپولیس، کوسون، لیکوس، دیوپولیس، و ماکسیانوپولیس وجود داشت. همۀ این شغل‌ها برای جمع‌آوری مالیات توسط مأموران و همچنین جمع‌آوری آذوقه برای ارتش بود. در این بخش به شواهد یونانی مرتبط نیز اشاره شده است.

در بخش‌های بعدی به اثر شهرسازی و توسعه زیرساخت‌ها‌ که شامل ایجاد و ساخت بندرها، فعالیت‌های حمل‌ونقل و امور نظامی مرتبط با این امر و امور تجاری داخلی، صادرات و واردات اشاره شده و شواهدی آورده شده‌اند. بخش اداری و بوروکراسی تجاری شامل اسناد جالب توجهی است که یکی از مهم‌ترین آنها صدور گدرنامه است که مجوزی برای انتقال افراد، کالاها و حیوانات است که با نظارت دقیقی صورت می‌گرفت. در بخش بعدی با نام ارز و وجه نقد، عوامل مؤثر وجه نقد، ارز رایج ساسانی و تخصیص مواجب و وصول مالیات با طلا بررسی شدند. بالطبع در خلال مباحث اقتصادی، مسائل عمده تا خرده در محاسبات مخارج و درآمدها دخیلند. یکی از مواردی که در طبقه اسناد و هم نامه‌های اقتصادی این دوره ده ساله چشم‌گیر است، مسأله مربوط به جیره و مواجب عوامل دخیل کشورداری نظیر نیروهای نظامی، اداری، تجار و سایر طبقات به‌نحوی مرتبط با این فتح است. بیشترین این موارد مصرفی، انواع گوشت، غلات و... است. از سویی برخی اسناد مکمل یونانی به ما از موضوع رسید آشپزخانه شهرالان یوزان می‌گوید که شامل گوسفند، بره، خوک، مرغ، کبوتر و... سرکه معطر با گارم، پوست و حتی یک شتر برای آشپزخانه‌اش بود که نشان می‌دهد زندگی او در فیوم بوده است.

از آنجاکه بخشی از حقوق و مواجب، نقدی هم بوده است، لازم دیده شد به افراد حقوق بگیر (در بخش مشاغل و مدیریت منابع انسانی) هم اشاره شود تا بتوان برآورد نسبی هزینه‌هایی که دولت وقت ساسانی برای نگه‌داشت مصر مصروف می‌داشت، بر اساس اسناد این دوره به‌دست آورد. علاوه بر افرادی که در رده‌های پایین‌تر دولتی مشغول کار بودند و در اسناد نیامده، ما به‌واسطۀ ذکر مشاغلی با رده بالاتر در این اسناد، می‌توانیم به نهادهای مرتبط با آنان پی‌ببریم. در این بخش مهم‌ترین و کلیدی‌ترین نمایندۀ شاه در مصر شهر آلان یوزان(Šahr- Ālānyōzān) بود که عاملیتی چند وجهی داشت، دارای مهر و قدرت نظارتی قوی بود و رابط بین ملک مفتوحه و شاه شاهان بود. این شخصیت تنها در این اسناد (فارسی میانه ساسانی و یونانی) ذکر شده و در سایر اسناد ساسانی دیده نمی‌شود. نام او در موارد زیادی قید شده است که اهمیت فعالیت و قدرت او را می‌نمایاند. به جزء او مشاغل و مناصب دیگری هم قید شده‌اند نظیر داریگ(dārīg) به‌عنوان مأمور دارایی/ یا نوعی انبارداری یا امانت‌دار انبار اصلی غله شهر، گندسالار (gundsālār)، به معنی افسر و فرمانده سپاه، استواران و گذربانان(awestwārān | ud widarbedān) که رفت‌و‌آمد مردم و کالاها را در طول رود نیل تنظیم می‌کردند و دیگری سمت کارفرمانان (kārframānān = ناظران) که فعالیت‌شان در حوزه مالیه سلطنتی قرار می گرفت. پس از بیان مشاغل، وجه تأثیر اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر اقتصادی اجمالاً بررسی شده است. چرا که روابط اقتصادی میان ساسانیان و مصر به‌طور ویژه واردات و صادرات باعث تبادل فرهنگی و دانش می‌شد.‌ سپس به قراردادهای حقوقی و دستورات اداری اشاره شده است. ذکر واژۀ pašn احتمالاً در مواردی منوط به نوعی قراردادهای معتبر حقوقی بوده است.

این دانش‌‎آموخته پژوهشگاه علوم انسانی شرح داد: پاپیروس‌های پهلوی علاوه بر سوابق مالیاتی و قراردادهای قانونی، شامل دستورات اداری ساسانیان برای مدیران محلّی است که موضوعاتی مانند اجرای سیاست‌ها، تخصیص منابع و مدیریت نیروی کار را در بر می‌گرفت. این دستورات نشان می‌دهد که سیستم بوروکراسی ساسانی ارتباط کارآمد و سازمان‌یافته‌ای را میان مقامات عالی‌رتبه و مدیران محلی برقرار می‌کرده است. مقامات ایرانی با صدور دستورهای مشخص، ثبات و نظم منطقه را حفظ می‌کردند و ساختار سلسله‌مراتبی بروکراسی، امکان ارتباط از بالا به پایین و همچنین میزان کمی خودمختاری محلی را فراهم می‌ساخت.

در میان اسناد اقتصادی هم تقسیم‌بندی جالب‌توجهی هست (البته این تقسیم‌بندی را مطالعه اسناد اواخر ساسانی به ویژه اسناد مجموعۀ برلین که به خاطر تقریب زمانی قابل قیاس، به‌دست می‌دهد). بر اساس داده‌های این مجموعه، مضمون و هم کلیدواژه‌هایی در هر یک از دسته‌ها هست که کارکرد آنها را از هم تفکیک می‌کند. می‌توان اینها را به اقتضای محتوای اقتصادی منوط دانست. این سندها بر سه قسم هستند: چک (čak)‌ ، پذیره (padīrag)،‌ ایادگار (ayādgār)، که همه مرتبط به دریافت‌ها و امور مالی هستند، احتمالاً مربوط به مالیات. یکی از رایج‌ترین این نمونه‌ها ایادگار است که با کلیدواژه و ریختار خاص خود، فرمتی چشم‌گیر از ادبیات اداری نوین فارسی میانه در مصر را نمودار می‌سازد و نشاندار پدیداری ادبیات مترقی‌شدۀ اواخر ساسانی است.

پاپیروس‌های پهلوی نه تنها نشانه‌هایی از حضور ایرانیان در مصر هستند، بلکه گواهی بر تبادلات فرهنگی و اقتصادی نیز به‌شمار می‌آیند. مضامین این اسناد نشان می‌دهند که ایرانیان چگونه به‌عنوان کارگزاران اداری و نظامی، نقش مؤثری در مدیریت زندگی اجتماعی و اقتصادی مصر ایفاء می‌کردند. این اسناد همچنین اطلاعاتی‌ دربارۀ‌ ترکیب جمعیتی و تعاملات بین ایرانیان و ساکنان بومی مطالب سودمندی ارائه می‌دهند./پایان