یومَک UMAC: نهاد پشتیبان موزه‌ها و مجموعه‌های تاریخی دانشگاهی

یادداشت:

دکتر صفورا برومند
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

موز‌ه‌های دانشگاهی و مجموعه‌های تاریخی متعلق به این نهادهای آموزش عالی، عبارتند از: مجموعه‌های تخصصی حوزه‌های دانشی، یادمان‌ها و یادبودهای تاریخی و آموزشی که در ساختار دانشگاهی گردآوری شده‌اند. (Hamilton, 1995: 73-79) تعداد قابل توجهی از این موزه‌ها و مجموعه‌ها که در بیشتر دانشگاه‌های جهان قرار دارند، نهادهای علمی-فرهنگی با پیشینه بالغ بر چندین قرن به شمار می‌روند. بخش موزه‌ای و مجموعه‌های تاریخی دانشگاه‌ها را می‌توان در تالارهای آناتومی، آسیب‌شناسی، زمین‌شناسی و کانی‌شناسی، باغ‌های گیاه‌شناسی، بوم‌شناسی، زیست‌شناسی دریایی، ستاره‌شناسی و رصدخانه‌ها و افلاک‌نماها و اکواریوم‌ها، مشاهده کرد. (Impact and Engagement, University Museum for the 21st Century, 2013: 2) به رغم تنوع موضوعی، موزه‌های دانشگاهی از نظر ماهیت تاریخی، اشتراکاتی دارند و یکی از مهّم‌ترین انواع موزه‌ها به شمار می‌روند. این وجه اشتراک، در عملکرد هویتی‌ این موزه‌ها متبلور می‌شود. در واقع، موزه‌های دانشگاهی، پیشینه نهادهای آموزش عالی را حفظ می‌کنند و یادآور روند تحول آموزشی و پژوهشی در حوزه‌های دانشی گوناگون محسوب می‌شوند.

وجه شاخص موزه‌ها و مجموعه‌های تاریخی دانشگاهی، موضوع «آموزش» است. به دیگر سخن، این نهادهای علمی-فرهنگی، بخشی از ساختار آکادمیک دانشگاه را تشکیل می‌دهند و قسمتی از امر آموزش و پژوهش دانشگاهی که نیازمند تشریح روند تاریخی، موضوعی علمی است، در محدوده و با تکیه بر مستندات این موزه‌ها و مجموعه‌های تاریخی امکان‌پذیر می‌شود. وجه آموزشی این نهادهای علمی-فرهنگی، به فضای آکادمیک و پاسخگویی به پرسش‌های استادان، پژوهشگران دانشجویان دانشگاه محدود نمی‌شود و در بُعد وسیع‌تر، آموزش غیر مستقیم گروه‌های مخاطب دیگر ازجمله علاقه‌مندان به تاریخ علم، گردشگران و دانش‌آموزان مقاطع مختلف را نیز شامل می‌شود. (Guthe, 1966: 103; Wallace, 2002: 15)
به علت پیشینه، جایگاه و اهمیت موزه‌های دانشگاهی، نهادی علمی-اجتماعی برای هماهنگی امور و نظارت بر فعالیت آنها تشکیل شده است که به اختصار یومک UMAC  نامیده می‌شود. در ادامه این گفتار و به مناسبت فرا رسیدن «روز جهانی موزه»‌، چرایی و چگونگی تشکیل این نهاد و عملکرد آن معرفی می‌شود.

یومک و اهداف آن
«کمیته بین‌المللی موزه‌ها و مجموعه‌های دانشگاهی» International Committee for University Museums and Collections بخشی از شورای بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم) (International Council of Museums-ICOM)  است. این انجمن بین‌المللی به موزه‌ها و مجموعه‌های تاریخی دانشگاهی و تمامی افرادی اختصاص دارد که در موزه‌ها، گالری‌ها و مجموعه‌های دانشگاهی به فعالیت می‌پردازند یا به این نهادها مرتبطند. ماموریت «کمیته بین‌المللی موزه‌ها و مجموعه‌های دانشگاهی» که به اختصار «یومَک UMAC» نامیده می‌شود، حفظ توسعه مداوم موزه‌ها و مجموعه‌های دانشگاهی تعریف شده است. در اساسنامه یومک این نهادهای علمی-فرهنگی، «منابع ضروری اختصاص داده شده به تحقیق، آموزش و حفظ میراث فرهنگی، تاریخی، طبیعی و علمی» تعریف شده‌اند. فعالیت یومک منطبق بر ارزش‌ها و اصول مندرج در آیین‌نامه اخلاق ایکوم (https://icom.museum/wp-content/uploads/2018/07/ICOM-code-En-web.pdf) و منشور کبیر دانشگاه (https://www.magna-charta.org/magna-charta-universitatum) است.

در اساسنامه یومک، اهداف آن بدین شرح توصیف شده است:
•    فراهم کردن انجمن بین‌المللی سازمان‌یافته برای همه متخصصانی که در موزه‌ها، گالری‌ها و مجموعه‌های دانشگاهی کار می‌کنند یا با آنها مرتبطند.
•    ترویج تحقیقات و گردآوری و انتشار اطلاعات در مورد موزه‌ها، مجموعه‌ها و میراث دانشگاهی.
•    افزایش آگاهی و دیده‌شدن موزه‌ها، مجموعه‌ها و میراث دانشگاهی در جامعه موزه، سیاست‌گذاران و عموم مردم.
‌    بهبود مدیریت، حفاظت، دسترسی و خدمات عمومی موزه‌ها، مجموعه‌ها و میراث دانشگاهی با فراهم کردن فرصت‌هایی برای متخصصان برای آموزش و شبکه‌سازی، مشارکت‌های مشترک و تبادل دانش و ایده‌ها.
•    تحریک تعامل موزه‌ها و مجموعه‌ها با ترویج ارزش‌های اصلی دانشگاه، مانند آموزش، تحقیق، تفکر خلاق، آزادی، تحمل و مسئولیت‌پذیری.
•    کمک به اجرای برنامه‌ها، فعالیت‌ها و طرح استراتژیک ایکوم و تحریک ارتباط بین اعضای ایکوم با علایق حرفه‌ای مشابه، به ویژه موزه‌ها و مجموعه‌ها در مؤسسات آموزش عالی.
•    ترویج ارزش‌ها، اخلاق و استانداردهای تعالی ایکوم در بخش آموزش عالی از طریق حمایت از بهترین شیوه‌ها و برنامه‌ریزی استراتژیک. (http://umac.icom.museum/governance/bylaws/)

یومک در سال ۲۰۰۱م. به عنوان بخشی از کمیته‌های سی و دو‌ گانه شورای بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم) تشکیل شد و امروزه بخش مهّمی از ساختار این شورا به شمار می‌رود. یومک امروزه در شصت و یک کشور جهان ازجمله ایران عضو دارد. به نقل از اَندرو سیمپسون Andrew Simpson، رئیس یومک، این نهاد «تأسیس شده است زیرا ویژگی تعیین‌کننده آن، نهادی است که بخشی از آموزش عالی محسوب می‌شود. یومک اگرچه کمیته‌ای نسبتاً جوان است، پیشینه سازمانی آن به دوران باستان باز می‌گردد.» در واقع، وی در این عبارات بر پیشینه موزه‌های دانشگاهی به عنوان بخش هویتی تاریخ آموزش عالی جهان اشاره می‌کند. سیمسون موزه‌های دانشگاهی را «دروازه‌هایی به سوی بین‌رشته‌ای بودن و معرفت‌شناسی‌های چندگانه» معرفی می‌کند و بر این نکته تأکید دارد که «اگر دانشگاهی مجموعه‌های مادی یا موزه نداشته باشد، احتمالاً بیشتر در کار انتقال دانش است تا تولید دانش». (http://umac.icom.museum/about-umac/message-of-the-president/)
درخصوص اهمیت یومک و عملکرد آن، توجه به این نکته ضروری است که موزه‌ها و مجموعه‌های تاریخی دانشگاهی می‌توانند به عنوان رسانه‌ای برای برقراری ارتباط بیشتر با دانش عمل کنند. به گونه‌ای که با استفاده از فضای موزه‌های دانشگاهی، مرز بین دانشگاه و جامعه از بین می‌رود. بدین ترتیب، مخاطب موزه از هر سن، گروه اجتماعی و مقطع دانشی، در فضای موزه‌ها و مجموعه‌های دانشگاهی از فرصت ارتباط با دانشگاه و پیشینه آن بهره‌مند می‌شود و بخشی از تاریخ و روند حوزه‌های دانشی را درک می‌کند. این امر در ساختار عملکرد موزه‌ها شکل می‌گیرد که در تعریف یونسکو به عنوان فضاهایی برای انتقال فرهنگی، گفتگوی بینافرهنگی، یادگیری، بحث و آموزش (شامل یادگیری رسمی، غیررسمی و مادام‌العمر)، انسجام اجتماعی و توسعه پایدار، عمل می‌کنند. (UNESCO, 17 November 2015: 7)

کوتاه سخن این که، با توجه به پیشینه ایران به عنوان یکی از سرزمین‌ها و حوزه‌های تمدنی پیشرو در ایجاد مراکز آموزشی و پژوهشی (جندیشاپور، نظامیه‌ها، رَبع رشیدی،...) و جایگاه آن به عنوان یکی از نخستین کشورها در ایجاد زیرساخت‌های مرتبط با آموزش عالی در آسیا طی صد سال گذشته، توجه به موزه‌ها و مجموعه‌های تاریخی دانشگاهی از ضرورت‌های فرهنگی به شمار می‌رود. نهادهای آموزش عالی ایران با تکیه بر این پشتوانه تاریخی و با ایجاد موزه‌های دانشگاهی و عضویت در یومک می‌توانند نقش مهّمی در تبیین پیشینه علمی-فرهنگی این سرزمین در منطقه و حوزه بین‌الملل ایفا کنند. برنامه‌ریزی این موزه‌ها و مجموعه‌های تاریخی دانشگاهی بر اساس اهداف و عملکرد یومک نیز فعالیت این نهادهای آموزشی-فرهنگی را به صورت هدفمند و منطبق بر تعاملات علمی-فرهنگی بین‌المللی انسجام می‌بخشد.

منابع
    Guthe, A. K. (1966). “The Role of a University Museum”, Curator: The Museum Journal, Vol. 9, Issue 2, 103-105.
    Hamilton, J. (1995). “The Role of the University Curator in the 1990s”, Museum Management and Curatorship, Vol. 14, No. 1, 73-79.
    Impact and Engagement, University Museum for the 21st Century (2013). UMG: UMIS.
    UNESCO (17 November 2015). Recommendation concerning the Protection and Promotion of Museums and Collections, their Diversity and their Role in Society, Adopted by the General Conference at its 38th Session, Paris.
    Wallace, Sue-anne (2002). “Challenges Facing University Museums”, in Museologia, 2: 11-16.
    https://icom.museum/wp-content/uploads/2018/07/ICOM-code-En-web.pdf
    https://www.magna-charta.org/magna-charta-universitatum
    http://umac.icom.museum/about-umac/message-of-the-president/
    http://umac.icom.museum/governance/bylaws/