یادداشت: پایان اسکایپ و آغاز یک تأمل راهبردی/ هشدار درباره ناپایداری مزیت‌های فناورانه
منطق تحولات فناورانه و الزامات سیاست‌گذاری در جهان دیجیتال
دکتر محمد نجاری
معاون مرکز نوآوری و توسعه فناوری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
شرکت مایکروسافت به‌طور رسمی اعلام کرد که سرویس ارتباطی اسکایپ، پس از 20 سال فعالیت، در در روز ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۴برای همیشه متوقف خواهد شد. این سرویس، که در دهه نخست قرن بیست و یکم، انقلابی در ارتباطات اینترنتی رقم زد، جای خود را به «مایکروسافت تیمز[۱]» داده است؛ ابزاری که با تمرکز بر کارآمدی سازمانی و یکپارچگی زیرساخت‌های ارتباطی، به نیازهای پیچیده‌تر عصر دیجیتال پاسخ می‌دهد. این رویداد ظاهراً یک خبر ساده در حاشیه اخبار روزمره فناوری است، اما در باطن خود حامل درس‌هایی ژرف درباره ماهیت پویای فناوری، منطق تحول در صنایع دیجیتال، و الزامات سیاست‌گذاری در عصر نوآوری شتابان است.
اسکایپ که روزگاری پیش‌گام ارتباطات اینترنتی صوتی و تصویری بود، حالا جای خود را به ابزارهایی داده که نه‌تنها عملکرد بهتری دارند، بلکه در زیست‌بوم‌های دیجیتال امروز معنا و کارکرد بیشتری یافته‌اند. این رویداد نمونه‌ای گویا از سرعت تغییر در حوزه فناوری و ضرورت هم‌زمانی راهبردهای کلان با تحولات فناورانه است.
۱- فناوری و شتاب غیرخطی تغییرات
تغییرات فناورانه برخلاف بسیاری از عرصه‌ها، نه تدریجی بلکه اغلب جهشی و انفجاری‌اند. محصولاتی که زمانی نوآورانه و پیشرو بودند، در چشم‌برهم‌زدنی جای خود را به پلتفرم‌ها و خدماتی می‌دهند که کاراتر، هوشمندتر و یکپارچه‌ترند. این تحولات نه‌فقط در ابزارها بلکه در سبک زندگی، الگوهای ارتباطی، آموزش، تجارت و حتی ساختارهای حکمرانی اثرگذارند. تحولات فناورانه برخلاف بسیاری از فرایندهای اجتماعی یا اقتصادی، عمدتاً از جنس تغییرات تدریجی و خطی نیستند. بلکه عمدتاً با الگوهای غیرخطی، انفجاری و گاه گسسته پیش می‌روند. پارادایم‌های فناورانه با ظهور یک اختراع یا زیرساخت جدید، ناگهان ساختارها، رفتارها و منطق‌های قبلی را برهم می‌زنند. اسکایپ زمانی نماد تحول بود، اما با تحول در نیازهای کاربران (مانند ویدئوکنفرانس‌های جمعی، امنیت داده، و یکپارچگی با فضای کاری دیجیتال) مزیت‌های رقابتی آن به سرعت رنگ باخت.
ظهور دیگر پلتفرم‌های ارتباطی[۲] نسل جدید نشان دادند که صرف پیش‌گام بودن، تضمین ماندگاری نیست.
۲- اکوسیستم‌های فناورانه و اهمیت انطباق نهادی
فناوری‌ها به‌تنهایی عمل نمی‌کنند، بلکه درون اکوسیستم‌های پیچیده‌ای از زیرساخت‌ها، کاربران، مقررات، و فرهنگ‌های مصرف عمل می‌کنند. اسکایپ در زمان خود برای مدل «کاربر-کاربر» طراحی شده بود، اما با تحول به سمت «سازمان-محور»، ناکارآمدی‌اش آشکار شد. این مثال به‌خوبی نشان می‌دهد که موفقیت در حوزه فناوری، تنها در نوآوری محصول خلاصه نمی‌شود، بلکه نیازمند انطباق نهادی، معماری سازمانی و پیش‌بینی تحولات بازار است.
۳- آینده‌پژوهی فناوری؛ از ابزار تحلیلی تا الزام راهبردی
یکی از مهم‌ترین آموزه‌های تعطیلی اسکایپ، ضرورت نهادینه‌سازی «آینده‌نگری فناورانه» در نظام‌های تصمیم‌گیری است. آینده‌پژوهی نه پیش‌بینی قطعی، بلکه رصد الگوها، سناریوسازی و تحلیل پیامدهای محتمل فناوری‌ها برای جهت‌دهی به سرمایه‌گذاری‌ها و اصلاح مسیرهای توسعه است. کشورهایی که چنین رویکردی را در ساختارهای سیاست‌گذاری خود نهادینه کرده‌اند، توانسته‌اند در مواجهه با تحولات سریع، نه‌تنها بقا یابند، بلکه ارزش‌آفرینی کنند. (مانند کره جنوبی در حوزه نیمه‌رساناها یا هند در فناوری اطلاعات)
۴- سرمایه‌گذاری هوشمند در زیست‌بوم دیجیتال
در عصر پلتفرم‌ها، مزیت رقابتی نه صرفاً در تولید سخت‌افزار یا نرم‌افزار، بلکه در «مدیریت داده»، «خلق تجربه کاربری» و «توان معماری سیستم‌های باز» نهفته است. سرمایه‌گذاری‌های فناورانه در کشورهای توسعه‌نیافته باید به‌سمت ساختن زیست‌بوم‌های دیجیتال هدایت شود؛ نه صرفاً تولید محصولاتی برای مصرف داخلی. توسعه بسترهای بومی و صادرات‌پذیر، نیازمند نگاه راهبردی به نوآوری، حمایت هدفمند از استارتاپ‌های فناور، و پیوند دانشگاه با صنعت دیجیتال است. تعطیلی اسکایپ تنها یک تصمیم فنی نیست، بلکه نمودی از یک انتخاب استراتژیک توسط یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های فناوری جهان است. این اقدام نشان می‌دهد که حتی غول‌های فناوری نیز اگر مسیر توسعه خود را با روندهای جدید هم‌راستا نکنند، باید هزینه آن را بپردازند. از این منظر، آینده‌نگری فناورانه نه یک انتخاب بلکه یک ضرورت برای بقاء در زیست‌بوم دیجیتال است. کشورها، شرکت‌ها و نهادهای راهبردی باید بتوانند:
- روندهای نوظهور را رصد و تحلیل کنند
- قابلیت انطباق سریع با فناوری‌های جدید را در ساختار خود ایجاد کنند
- سرمایه‌گذاری بلندمدت بر بسترهای تحول‌آفرین انجام دهند. (همچون: هوش مصنوعی، داده‌کاوی، رایانش ابری، و امنیت سایبری)
۵- ضرورت بازاندیشی در سیاست‌های فناوری در کشورهای در حال توسعه
در کشورهای در حال توسعه -از جمله ایران- عدم هم‌زمانی سیاست‌گذاری با روندهای فناورانه جهانی، موجب عقب‌ماندگی مزمن در بهره‌برداری از تحولات نوین شده است. نمونه‌های متعددی از سرمایه‌گذاری‌های سنگین در فناوری‌های منسوخ، غفلت از آموزش مهارت‌های دیجیتال، یا نبود نقشه راه ملی برای فناوری‌های نوظهور (مانند هوش مصنوعی یا بلاک‌چین) گواه این مسئله‌اند. سیاست‌گذاری کارآمد در این حوزه باید مبتنی بر سه رکن باشد:
الف) رصد مستمر تحولات جهانی فناوری؛
ب) توانمندسازی نظام ملی نوآوری (شامل دانشگاه، صنعت، سرمایه‌گذاری مخاطره‌پذیر و نهادهای تنظیم‌گر)؛
ج) تدوین سیاست‌های چابک و تطبیق‌پذیر برای مواجهه با عدم‌قطعیت‌های فناورانه.
در ایران نیز این تغییرات نیازمند درک عمیق‌تر و سیاست‌گذاری مبتنی بر تحلیل آینده است. تأخیر در ورود به فناوری‌های نو یا سرمایه‌گذاری سطحی، می‌تواند کشور را در جایگاه مصرف‌کننده صرف نگاه دارد. باید با تدوین نقشه راه تحول دیجیتال، اصلاح ساختار حکمرانی فناوری، و تربیت سرمایه انسانی متخصص، زمینه رشد بومی در این عرصه فراهم شود.
جمع‌بندی
تعطیلی اسکایپ، از نظر اقتصادی ممکن است برای مایکروسافت سودآور باشد؛ اما از منظر سیاست‌گذاری فناوری، یک یادآوری تلخ و ضروری است. فناوری، داوری بی‌رحم و در عین حال منصف دارد: تنها آن‌هایی می‌مانند که با منطق تغییر هم‌راستا شوند. برای کشورها، شرکت‌ها و نهادهای علمی، این یک دعوت است به بازاندیشی در شیوه مواجهه با آینده. آینده‌ای که منتظر نمی‌ماند. ماجرای خداحافظی با اسکایپ، تنها پایان یک سرویس یا پیام‌رسان نیست؛ هشداری است درباره ناپایداری مزیت‌های فناورانه. در دنیای امروز، برنده کسی نیست که زودتر شروع کرده، بلکه برنده نهایی کسی است که همواره آماده تغییر باشد.
زیرنویس:
۱. Microsoft Teams
۲. Teams, Slack, Zoom
ایتا
نظر شما :