گزارش نشست «تاریخ اجتماعی و اقتصادی ایران در آثار شیرین مهدوی»

نشست «تاریخ اجتماعی و اقتصادی ایران در آثار شیرین مهدوی» به‌مناسبت درگذشت این پژوهشگر تاریخ ایران به همت گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی پژوهشکده تاریخ ایران، اول اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۴ در حکمت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، برگزار شد.
در ابتدای این نشست، دکتر صفورا برومند، مدیر گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی پژوهشکده تاریخ ایران، به معرفی شادروان دکتر شیرین مهدوی پرداخت و چنین یادآور شد: شادروان دکتر شیرین مهدوی دانش‌آموخته دانشگاه یوتا و دانشگاه علوم اقتصادی و سیاسی لندن بود. وی مدتی در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و دانشگاه یوتا به تدریس پرداخت. بخش درخور توجهی از فعالیت پژوهشی شادروان دکتر شیرین مهدوی به تألیف آثاری در حوزه تاریخ اجتماعی و اقتصادی ایران اختصاص داشت. از مهم‌ترین این آثار به رساله دکتری وی می‌توان اشاره کرد که در سال ۲۰۰۰م. تدوین شد. این اثر با عنوان «زندگی‌نامه حاج محمد حسن کمپانی امین دارالضرب» با ترجمه خانم دکتر منصوره اتحادیه و خانم فرحناز امیرخانی حسینک‌لو توسط نشر تاریخ ایران منتشر شده است.
برومند در ادامه به معرفی دیگر آثار این پژوهشگر فقید پرداخت که از‌ آن جمله به «اسناد امین‌الضرب، مکاتبات اصغر مهدوی و شیرین مهدوی»، «زنان و علمای شیعه ایران»، «تحرک اجتماعی در ایران دوره قاجار»، «شاهان، پزشکان، سیاستمداران و مبلغان در ایران قرن نوزدهم»،... می‌توان اشاره کرد.

شیوه تاریخ‌نگاری دکتر شیرین مهدوی
در ادامه دکتر منصوره اتحادیه، استاد پیشکسوت و پژوهشگر تاریخ ایران دوره قاجار درخصوص شیوه تاریخ‌نگاری دکتر شیرین مهدوی در کتاب «زندگی‌نامه حاج محمد حسن کمپانی امین دارالضرب» صحبت کرد. دکتر اتحادیه ابتدا به بررسی ابعاد شخصیتی حاج امین‌الضرب پرداخت و او را فردی فعال و هوشمند، تاجری موفق و ممتاز و مرتبط با شاه و درباریان و از دوستان سیدجمال‌الدین اسدآبادی معرفی کرد. وی سپس درخصوص شیوه پژوهش شادروان دکتر شیرین مهدوی یادآور شد که او زندگی امین‌الضرب را در سپهر تاریخی، شرایط زمانه، ساختار جامعه و موقعیت تجار،... مدنظر داشته است.
دکتر اتحادیه بر این نکته تأکید کرد که وی از روش نوین زندگی‌نامه‌نویسی مبتنی بر رویکرد لوسین فِور پیروی کرده است که می‌توان آن را الگویی برای تاریخ‌نگاری مبتنی بر زندگی‌نامه‌نویسی قلمداد کرد. از نوآوری‌های مهدوی در تدوین این اثر، استفاده او از منابعی است که شاید به ظاهر به موضوع ارتباط مستقیم نداشته، اما مکمل اطلاعات برای خلق سپهر تاریخی حاکم بر زندگی حاج امین‌الضرب به‌شمار می‌روند. وی همچنین به اهمیت مکاتبات دکتر شیرین مهدوی و دکتر اصغر مهدوی به‌عنوان نواده امین‌الضرب اشاره کرد که در نهایت به نگارش اثری ارزشمند منجر شده است و اطلاعات درخور توجهی را درخصوص وضعیت تجار در دوره قاجار ارائه می‌کند.
دکتر اتحادیه در پایان یادآور شدند که این کتاب فقط یک زندگی‌نامه نیست و اطلاعات اقتصادی ارزشمندی را شامل می‌شود و از نظر سبک نگارش واجد نوآوری است و می‌تواند به الگویی برای تحقیقات در حوزه زندگی‌نامه‌نویسی تبدیل شود.

دشواری‌های نگارش تحقیق درخصوص روحیات طبقه تجار
دومین سخنران نشست، دکتر قاسم خرمی، عضو هیئت علمی مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، در آغاز سخن، چنین گفت که شادوران شیرین مهدوی، حاج امین‌الضرب را به عنوان بازرگان و کارآفرین معرفی می‌کند و مفاهیمی که در اثر خود به‌کار می‌برد، می‌تواند مبنای تحقیقات بعدی باشد. وی سپس به معرفی مختصری از پیشینه خانوادگی حاج محمدحسن امین‌الضرب پرداخت و موقعیت اجتماعی-سیاسی نوادگان وی را که از رجال دوره پهلوی بودند، مرور کرد.
دکتر خرمی به‌عنوان پژوهشگر مسائل صنعتی، به دشواری‌های نگارش تحقیق درخصوص روحیات طبقه تجار و سبک زندگی آنها اشاره کرد و یادآور شد که زندگی کارآفرینان همواره سرشار از دوستی و دشمنی بوده است. از این‌رو، تدوین اثری در این خصوص کاری دشوار است که دکتر شیرین مهدوی باوجود ارتباط خانوادگی با امین‌الضرب، بدون پیش‌داوری و منصفانه به این امر نائل شده است.
وی با تأکید بر این که پژوهش شادروان مهدوی درخصوص امین‌الضرب فاقد جهت‌گیری است، بر این نکته تأکید کرد که این اثر گونه‌ای از سبک زندگی‌نامه‌نویسی درخصوص بازرگانان ایرانی است که به‌خوبی تعامل وی با اقتصاد سنتی و مدرن و اقتصاد جهانی را به تصویر می‌کشد. در این اثر، رابطه حاج امین‌الضرب با تجار، ساختار قدرت، توده مردم و تجار خارجی تبیین شده است و اوج و حضیض زندگی وی به خوبی مدنظر قرار گرفته است. دکتر خرمی سپس یادآور شد که در پژوهش شادروان مهدوی، خاستگاه کارآفرین‌شدن که مبتنی بر ترکیبی از هوش و ساختار جامعه است، توصیف شده است. ویژگی این کتاب چنین است که امین‌الضرب را با پارادوکس‌های انسان شرقی معرفی می‌کند. همچنین این کتاب حاوی مطالب مفیدی درخصوص موانع سرمایه‌داری است که از‌ آن جمله به مصادره، باج‌گیری و مسائل مربوط به ارث و تقسیم ثروت می‌توان اشاره کرد. دکتر خرمی در ادامه با اشاره به نقش تعیین‌کننده امین‌الضرب در بزنگاه‌های تاریخی در تجاری‌سازی کشاورزی در ایران، یادآور شد که پرداختن به شخصیت‌ کارآفرینان کاری دشوار است که شادروان دکتر شیرین مهدوی بدون جانب‌داری به تبیین آن پرداخته‌اند.

اطلاعات موجود از این پژوهشگر فقید ناقص است
دکتر الهام ملک‌زاده، سومین سخنران نشست «تاریخ اجتماعی و اقتصادی در آثار شیرین مهدوی»، ابتدا به ضرورت توجه به میراث علمی و مسیر پژوهشی ایشان پرداخت و یادآور شد که در روزگار برتری رسانه، اطلاعات موجود از این پژوهشگر فقید ناقص است. این عضو گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی پژوهشکده تاریخ ایران، به بررسی جنبه‌هایی از زندگی اجتماعی دکتر مهدوی پرداخت و با اشاره به بنیاد رضا علی خازنی که به نام پسر درگذشته ایشان در کالج علوم انسانی دانشگاه یوتا و در حوزه مطالعات ایرانی ایجاد شده است، بر این نکته تأکید کرد که آن‌چه در آثار ایشان بارز است، وجه مادری، خویشاوندی با امین‌الضرب و میراث‌داری خانواده و پژوهشگری متعهد برای جامعه ایرانی است. دکتر ملک‌زاده سپس مباحثی چون زندگی‌نامه امین‌الضرب، زندگی طبقاتی جامعه قاجار، تاریخ کودکی، نظام پولی پیچیده ایران و نظام ضرابخانه، تجارت بین‌المللی امین‌الضرب و وضعیت زنان دوره قاجار باوجود کمبود منابع را از مباحث شاخص در مطالعات شادروان شیرین مهدوی قلمداد کرد.
ادامه سخنان دکتر ملک‌زاده به معرفی پژوهش دکتر مهدوی درخصوص تاریخ کودکی در دوره قاجار اختصاص داشت. وی با تأکید بر این که ایشان از متقدمین در این عرصه بوده‌اند، یادآور شد: برخلاف مستندات موجود از تاریخ کودکی در غرب که در قالب تابلوهای نقاشی و آثاری از پوشاک و لوازم کودکان در دسترسند، پژوهشگر این حوزه با کمبود اطلاعات درباره تاریخ کودکان ایرانی روبه‌روست. بنابر این، دکتر مهدوی با استفاده از خاطرات رجال، یادداشت‌های شخصیت‌هایی چون جمالزاده، دکتر قاسم‌ غنی و زندگی‌نامه آقا نجفی قوچانی،... و سفرنامه‌های خارجی، به بازخوانی تاریخ کودکی در اقشار و طبقات مختلف جامعه قاجار می‌پردازد.

کمبود منابع نباید محقق را منصرف کند
دکتر ملک‌زاده همچنین یادآور شد که شادروان مهدوی بر این مسئله تأکید داشتند که کمبود منابع نباید محقق را منصرف کند و برای درج تاریخچه گروه ناشناس کودکان باید از طریق بینش تخیلی و استفاده از فانتزی، صداها و چهره‌های آنها ثبت شود. دکتر ملک‌زاده به‌عنوان پژوهشگر تاریخ اجتماعی یادآور شد که در روایت شادروان مهدوی، در دوره قاجار، به‌علت عواملی چون مرگ‌ومیر ناشی از ضعف بهداشت، بیماری‌های مسری و همه‌گیر و مشکل تغذیه، دوران کودکی، کوتاه، تیره و تار است. وی سپس به توجه دکتر مهدوی به نقش مادر و مادر بزرگ پدری در تربیت کودک، پوشش نوزادان و کودکان به سبک بزرگسالان و نقد این موضوع در سفرنامه‌های خارجی، فقدان دنیای مجزا برای کودکان، بازی‌ها، اسباب‌بازی‌ها، داستان‌های کودکانه، ازدواج زودهنگام، قبول مسئولیت و... اشاره کرد.
در ادامه این نشست، دکتر برومند به ضرورت ترجمه آثار شادروان دکتر شیرین مهدوی، تأکید کرد. بخش پایانی نشست «تاریخ اجتماعی و اقتصادی ایران در آثار شیرین مهدوی» به طرح پرسش‌هایی از سوی مخاطبان و پاسخ سخنرانان اختصاص داشت.پایان

پیوند و پوشه شنیداری سخنرانی‌ها(چندرسانه‌ای)