گزارش سخنرانی «حدیث شیعی در قم: درنگی در نخستین جریان‌ها و گفتمان‌ها»

سخنرانی «حدیث شیعی در قم: درنگی در نخستین جریان‌ها و گفتمان‌ها» 22 آبان ماه 1402 به همت گروه مطالعات حدیثی شیعه پژوهشکده مطالعات قرآنی با سخنرانی دکتر سیدمحمدهادی گرامی؛ رئیس پژوهشکده مطالعات قرآنیِ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
در ابتدای نشست دکتر مریم قبادی، مدیر گروه مطالعات حدیثی شیعه مقدمه‌ای کوتاه درباره جریان‌ها و گفتمان‌های حدیثی عنوان کرد. سپس دکتر گرامی صحبت‌های خود را آغاز کرد و گفت: اکثر آثار موجود پیرامون حدیث شیعه حول و حوش ‌‌تاریخ تدوین، کتابت حدیث و سرگذشت محدثان گرد آمده‌اند. با تأملی در این آثار پی می‌بریم که بسیاری از زوایای تاریخ حدیث شیعه مغفول مانده است. به تعبیری دقیق‌تر در کتاب‌های موجود از تاریخ حدیث شیعه، کمتر تلاش‌شده است تا تصویری تفصیلی و از نوع تاریخ‌اندیشه‌ای از تفکر حدیثی در میان متقدمان امامیه ارائه شود، تا در خلال آن مشخص شود چه اندیشه‌ها و سنت‌هایی در میان حلقه‌های حدیثی آن‌ها رایج بوده است. این در حالی است که محدثان متقدم امامیه در حلقه‌های حدیثی خود سنت‌های خاصی داشته‌اند که هنوز شناخت دقیقی از این سنت‌ها و چگونگی تطور و تفاوت آنها در بوم‌ها و زمان‌های مختلف وجود ندارد.
وی در ادامه عنوان کرد: مکتب حدیث متقدم شیعی در قم که قرن‌های سوم و چهارم هجری قمری را شامل می‌شود، دربرگیرنده جریان‌ها و گفتمان‌های خاصی بوده که هنوز شناخت دقیقی از آنها در دست نیست. به عنوان مثال یکی از سنت‌های مهم محدثان در سده سوم هجری، بحث تبعید و اخراج محدثان متساهل بوده است که به تدریج با گذار به سده چهارم هجری، این رویکرد رادیکال تعدیل شد و گفتمان «استثنای حدیث» شکل گرفت. پس یکی از نمونه‌های قابل مطالعه با رویکرد تاریخ اندیشه‌ای، گفتمان کاملا ًناشناخته و به محاق رفته «مستثنیات» در سده چهارم هجری در قم است.

دکتر گرامی در تشریح گفتمان «استثنای حدیث» گفت: معمولاً سر و ته این گفتمان تاریخیِ بسیار مهم و ناشناخته به‌شکل سرسری و با طرح گزارش مستثنیات ابن الولید (استاد شیخ صدوق در کتب رجالی) به هم می‌رسد. با این‌حال، به‌نظر می‌رسد گفتمان استثناء حاصل یک بلوغ تاریخی و شکل‌گیری مسیری میانه در نقد حدیث شیعه بوده است. در سده سوم هجری گرایش رادیکالی به رهبری امثال احمد بن محمد عیسی اشعری در قم برخی راویان را به‌طور کامل بی‌آبرو کرده و آنها را منکوب و از شهر اخراج کرد. در سوی دیگر، گرایش حدیثی در ری توسط امثال احمدبن محمدبن خالد برقی پیجویی می‌شد که در امر نقل بسیار متساهل و آسان‌گیر بود.گفتمان استثنای روایت، مسیر میانه‌ای بود که توسط حلقه ابن الولید در سده چهارم هجری به‌‎عنوان رویکردی نو طرح گشت. در این رویکرد، در عین سخت‌گیری و انضباط شدید و دقیق، به‌هیچ وجه قرار بر این نبود که یک شخص یا حتی کتاب به‌طور کامل منکوب و بایکوت شود، بلکه با دقتی مثال‌زدنی سره از ناسره در میان میراث حدیثی راویان با گرایش‌های مختلفی که داشتند، تشخیص داده می‌شد. به همین منوال، تصاویر تاریخ اندیشه‌ای جالبی از گفتمان‌های اجازه، نقل به معنا و ... در آن دوره کهن می‌توان ارائه داد.
 وی در ادامه به گفتمان ناشناخته دیگری در این دوران به نام «تبویب» اشاره کرد و گفت: علاوه برگفتمان «استثنای حدیث»، برخی گفتمان‌های دیگر همانند «تبویب» نیز در همین دوره شکل گرفت. به‌عنوان مثال در رجال نجاشی ذیل مدخل حسین بن عبیدالله، گزارشی درباره اینکه حسین‌بن‌عبیدالله‌السعدی در اوایل سده سوم هجری در قم کتاب‌هایی با موضوعات باب‌بندی شده داشته، ذکر شده و توجه به این گزارش از آن جهت که جزو کهن‌ترین و قدیمی‌ترین گونه‌های نام‌گذاری عناوین در ابواب کتاب بوده، بسیار حائز اهمیت می‌باشد؛ و چنانچه با عناوین کتاب کافی (کُلینی) مقایسه شود؛ چگونگی توسعه شکل باب‌بندی در این حدود یک قرن را می‌توان مشخص کرد. همچنین کتاب حسین بن عبیدالله سعدی قمی در اوائل سده سوم هجری نمونه‌ای از باب‌بندی کتب بوده است. این کتاب هم اکنون در دسترس نیست، اما باید توجه داشت که در چگونگی شکل‌گیری اولیه باب‌بندی کتب حائز اهمیت بوده است. همچنین ما در آن دوره شاهد وجود اَشکال مختلف از یک کتاب اعم از مبوب و غیر مبوب هستیم. در این باره کتاب حسین بن عبیدلله بن سهل السعدی را به‌عنوان کتاب تبویب شده می‌توان بررسی کرد. رجالیون گزارش می‌دهند که این کتاب نیز برای نیمه اول سده سوم هجری است. هم‌اکنون تقریباً ما کتابی از این دوره در دسترس نداریم، اما با بررسی و تحلیل ویژگی‌های کتاب حسین بن عبیدالله بن سهل السعدی می‌توان به تصویری از مفهوم تبویب و چگونگی آن در سده سوم دست یافت.

 مورد دیگری که در ادامه این بحث می‌توان به آن اشاره کرد این است که در این میان برخی گرایش به نقل اخبار عامه و جمع‌آوری گسترده اخبار داشتند؛ و درواقع روی‌آوردی «اخباری» (تاریخ‌نگارانه و جمع‌محورانه) را در حدیث به‌جای روی‌آوردی «اهل الحدیثی» (منضبط و مبتنی بر نقادی) دنبال می‌کردند.
دکتر گرامی تصریح کرد: از لحاظ جریان شناختی به‌طور کلی در مکتب حدیثی قم در سده‌های سوم و چهارم هجری، شاهد حضور سه جریان هستیم که در واقع تداوم جریان‌های امامیه در عراق بودند. مهمترین جریان یا جریان اکثریت که در طول سده سوم و چهارم هجری به حیات خود داد، امتداد جریان هشام بن سالم جوالیقی است که اشعریون قم در سده سوم و حلقه حدیثی ابن‌الولید و شیخ صدوق مهمترین بروز هستند. پس از آن در درجه دوم باید به‌گونه‌ای از امتداد طیف مفضل بن عمر جعفی در قم اشاره کرد. در نهایت باید از یک گرایش کاملاً در اقلیت در قم که تمایل به سمت هشام بن حکم و شاگردان وی همچون یونس داشتند، اشاره کرد. مهمترین شخصیت‌های این گرایش ابراهیم بن هاشم و پسرش علی بن ابراهیم قمی بودند.
وی در خاتمه سخنرانی به بررسی تعدادی از مهمترین متن‌های متقدّم در زمینه مکتب حدیثی قم پرداخت و در خلال آن برخی سنّت‌های کمتر شناخته شده در میان جریان‌ها و حلقه‌های حدیثی حاضر در این بوم در طول قرن‌های سوم و چهارم هجری را بررسی کرد و به رصد تمایز‌ها و تطوّراتی که این سنت‌ها در طول دو قرن داشته اند پرداخت./پایان