گزارش خبری
نشست نقد و بررسی کتاب «روش‌شناسی علم کلام» با حضور اساتید برجسته کلام اسلامی
در تاریخ سه شنبه 15 مهر ۱۴۰۴، با هدف ارتقای سطح مباحث روش‌شناختی در علوم دینی و کلام اسلامی، وبینار و نشست حضوری نقد و بررسی کتاب «روش‌شناسی علم کلام با محوریت بحث «حجیت اخبار آحاد در عقاید» نوشته دکتر رضا برنجکار، رئیس پژوهشگاه قرآن و حدیث و استاد تمام دانشگاه تهران، توسط شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تدارک و برگزار گردید. این رویداد علمی که به‌صورت هم‌زمان آنلاین (از طریق لینک وبینار) و حضوری در سالن اصلی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در تهران جریان یافت، با حضور پژوهشگران، اساتید برجسته، طلاب و دانشجویان، بر محور بحث حجیت اخبار آحاد در عقاید اسلامی متمرکز بود. این نشست با ارائه دیدگاه‌های نو و نقدهای عمیق، به غنای گفتمان علمی در حوزه کلام اسلامی افزود. پوستر رسمی این رویداد، با طراحی حرفه‌ای و بهره‌گیری از نمادهای فرهنگی اسلامی، عنوان «نقد کتاب روش‌شناسی علم کلام» و معرفی سخنرانان را برجسته کرد و به‌عنوان ابزاری مؤثر برای اطلاع‌رسانی عمومی عمل نمود.
در بخش ابتدایی برنامه، دکتر رضا برنجکار، رئیس پژوهشگاه قرآن و حدیث و استاد دانشگاه تهران، با ارائه‌ای جامع و مستند، به تشریح محتوای کتاب پرداخت و اظهار داشت: «این اثر، که در سال ۱۳۹۱ توسط پژوهشگاه قرآن و حدیث منتشر شد، به‌عنوان منبعی معتبر و پایه‌ای درسی در حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌های مرتبط با علوم اسلامی و مراکز پژوهش دینی مورد استقبال گسترده قرار گرفته است. این کتاب بر دو محور اساسی استنباط معارف دینی از منابع معتبر مانند قرآن، سنت و عقل، و دفاع گسترده از عقاید اسلامی استوار است که شامل اثبات اصول اعتقادی، پاسخ‌گویی به شبهات نوظهور، تبیین مفاهیم برای مخاطبان متنوع از عامه مردم تا نخبگان، و رد مکاتب و دیدگاه‌های معارض می‌شود.» وی افزود: «در بحث حجیت اخبار آحاد، اعتقاد را به‌عنوان یک عمل قلبی و درونی تعریف می‌کنیم که با تکیه بر سیره عقلا، قرائن معتبر مانند وثوق راویان ثقه، و انسداد باب اجتهاد در برخی موارد، می‌تواند به یقین معرفتی منجر شود، حتی بدون وابستگی مطلق به خبر واحد به تنهایی. کل‌نگری به مجموعه معارف دینی، شامل آیات قرآن، روایات متواتر و غیرمتواتر، و براهین عقلی، امکان دستیابی به یقین را بدون نیاز به اخبار واحد فراهم می‌آورد. همچنین، این کتاب تلاش دارد کلام را از یک دانش صرفاً نظری به ابزاری تمدن‌ساز و هدایت‌گر تبدیل کند.»
در ادامه، دکتر رستمی کیا ، مدیر مرکز مطالعات سیاستگذاری علوم اسلامی مسعا، به‌عنوان ناقد نخست، با نگاهی دیسیپلینی به علم کلام به‌عنوان مرزبان و حافظ حدود دین، اظهار داشت: «علم کلام باید هویت مستقل خود را از اصول فقه، که دانشی متأخر و عمدتاً عملی است، حفظ کند. این کتاب در برخی فصل‌ها میان رویکرد دیسیپلینی روش‌شناختی و معرفت گزاره‌ای در نوسان است که می‌تواند به ابهام در جایگاه کلام منجر شود.» وی با ارائه چارچوبی تحلیلی، استراتژی‌های توسعه دانش کلام را به چهار دسته تهاجمی (مثل پاسخ به شبهات غربی)، رقابتی (مقایسه با مکاتب دیگر)، محافظه‌کارانه (حفظ میراث گذشته)، و تدافعی (دفاع از اصول موجود) تقسیم‌بندی نمود و افزود: «کتاب عمدتاً بر رویکرد تدافعی تأکید دارد، در حالی که کلام تاریخی، به‌ویژه در دوران ائمه اطهار (ع) و متکلمان بزرگ مانند شیخ مفید و خواجه نصیرالدین طوسی، همواره تهاجمی و تمدن‌ساز بوده است. پیشنهاد می‌کنم بخش «رصد محیطی» به‌عنوان ابزاری برای شناسایی شبهات نوظهور و چالش‌های معاصر، به فصل دفاع افزوده شود تا کلام با نیازهای روز همگام گردد. علاوه بر این، تأثیر فلسفه یونانی بر کلام پس از خواجه نصیرالدین طوسی را منفی ارزیابی می‌کنم، زیرا این نفوذ گاهی به انحراف از مبانی اصیل کلامی منجر شده است. بر لزوم رویکرد تاریخی و تطبیقی در روش‌شناسی اصرار می‌ورزم تا کلام بتواند به‌عنوان دانشی پویا و پیشرو ایفای نقش کند.»
سپس، حجت‌الاسلام حسن طارمی راد، معاون علمی دانشنامه جهان اسلام و پژوهشگر برجسته در حوزه‌های کلام، فقه و تاریخ اسلام، به‌عنوان ناقد دوم، با تمرکز بر مجموعه داده‌های وحیانی و روایی، اظهار داشت: «خبر واحد به معنای سنتی – یعنی غیرمتواتر بدون قرائن قطعی – در حوزه عقاید حجت نیست، زیرا این اخبار به تنهایی نمی‌توانند پایه‌ای برای یقین معرفتی باشند. با این حال، اخبار رسیده از کتب معتبر اصحاب ائمه، مانند اصول کافی و کافی، با بهره‌گیری از روش‌های نقادی دقیق مانند رجال، درایه، و تطبیق با قرآن و سنت متواتر، قابل استناد و حجیت‌دار هستند.» وی بر تفاوت عقلانیت در کلام و فقه تأکید ورزید و افزود: «عقلانیت کلامی، منطقی، نظام‌مند و معطوف به معرفت است، در حالی که عقلانیت فقهی بیشتر عملی و اجرایی است. دلیل انسداد در اعتقادات کاربردی ندارد، زیرا اعتقاد را عملی صرف نمی‌دانیم، بلکه آن را فرآیندی معرفتی و ایمانی می‌بینیم. ایمان به گزاره‌های غیر یقینی ممکن است، اما مقابل هر کفر، لزوماً ایمان مطلق نیست؛ گاهی شک یا تردید نیز جایگاه خود را دارد. قرائن مجموعه‌ای – شامل سند روایی، محتوا، تطابق با قرآن و سنت، و اجماع علما – کلید دستیابی به وثوق معرفتی است و باید با روش‌های نقادی مدرن نیز تکمیل شود.
در بخش پاسخ به نقدها، دکتر رضا برنجکار، با استناد به مبانی کتاب، گفت: «این اثر بر توصیف روش‌های استنباطی و دفاعی تمرکز دارد و مثال‌های گزاره‌ای صرفاً برای تبیین و وضوح هستند، نه هدف اصلی. ما اعتقادات را به طبقات ارشادی (برای هدایت)، تعبدی (برای تسلیم)، و تذکری (برای آگاهی) تقسیم‌بندی کردیم و خبر واحد را عمدتاً برای جزئیات خاص عقاید، مانند برخی احکام فرعی، مناسب می‌دانیم.» وی ادامه داد: «استراتژی‌های کتاب شامل رویکردهای تهاجمی، مانند شناسایی و رد مکاتب معارض پیش از طرح شبهات، و رصدی محیطی برای رصد چالش‌های معاصر است. با کل‌نگری به آیات، روایات، براهین عقلی، و قرائن مجموعه‌ای، نیاز به خبر واحد به تنهایی به شدت کاهش می‌یابد. استقلال کلام از فقه را تأیید می‌کنم، اما اصول مشترکی مانند لفظیات، ارتکازات، و قواعد استنباط را برای غنای روش‌شناسی مفید می‌شمارم. همچنین، کلام را دانشی می‌بینم که باید به مسائل تمدنی و هدایت جامعه بپردازد، نه صرفاً به بحث‌های نظری.»
در بخش پایانی برنامه، بحث‌ها به مسائل تاریخی، تفصیلی، و تمدنی معطوف شد و دکتر رضا برنجکارخاطرنشان کرد: «در حوزه تاریخ و گزارش‌های روایی، وثوق و اطمینان کافی است و گزارش‌های ائمه اطهار (ع)، به دلیل جایگاه ویژه آنها، رتبه بالاتری نسبت به روایات متأخر دارند. کل‌نگری به نظام معارف دینی – شامل قرآن، سنت متواتر و غیرمتواتر، و عقل – ما را به یقین معرفتی می‌رساند و کلام را به‌عنوان دانشی تمدن‌ساز و پیشرو در هدایت جامعه اسلامی برجسته می‌سازد. این رویکرد می‌تواند به پاسخ‌گویی به چالش‌های نوین، از جمله شبهات غربی و سکولاریسم، کمک کند.» این رویداد با قدردانی از اساتید برجسته، از جمله دکتر رستمی کیا، و حجت‌الاسلام حسن طارمی راد، به پایان رسید. این نشست، ضرورت تداوم گفتگوهای علمی سازنده را در عرصه کلام اسلامی یادآوری کرد و نویدبخش پژوهش‌های نوین و کاربردی در جهت تعالی جامعه اسلامی است. علاقه‌مندان می‌توانند جزئیات بیشتر، از جمله پوستر، ویدئوی کامل، و اسناد مرتبط، را از طریق وبسایت ihcs.ac.ir پیگیری نمایند.
نظر شما :