تحلیل گفتمان چندوجهی و پیکره‌بنیاد سخنرانی‌های نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ ایران
در سال‌های اخیر زبان‌شناسی پیوند خود با موضوعات و رویدادهای به روز سیاسی و اجتماعی را پررنگ‌تر کرده است و تحلیل‌های زبان‌شناختی بیش از پیش با تفسیرهای سیاسی در آمیخته است. این توسیع گسترۀ کاربرد، در حوزههای میان‌رشته‌ای زبان‌شناسی چون تحلیل گفتمان بیشتر خودنمایی می‌کند. تحلیل گفتمان (انتقادی) یکی از حیطه‌هایی است که به زبان‌شناس علاقه‌مند به مباحث کاربردی اجازۀ ورود به عرصۀ تحلیل و تفسیر رویدادهای مهم سیاسی و اجتماعی و ... را می‌دهد تا بتواند در کنار سایر حیطه‌های علوم انسانی زوایا و جنبه‌های مختلف یک رویداد تأثیرگذار را واکاوی نماید و در یک کنش اجتماعی ایفای نقش نماید. انتخابات ریاست جمهوری از منظر زبان‌شناسی و به ویژه رهیافت‌های تحلیل گفتمان بسیار حائز اهمیت است زیرا در این گفتمان، مشارکین که همان نامزدهای ریاست جمهوری هستند، با هدف دستیابی به جایگاه قدرت، برای اقناع مخاطب که همان ملت است، تما‌می‌ابزارهای ارتباطی خود، یعنی مهارت‌های زبانی و ارتباطی و زبان بدن و ... را به کار می‌‌بندند و در سخنرانی‌ها و یا مناظره‌های سیاسی تلاش می‌کنند تا بر تأکید بر نقاط افتراق خود و دیگری (رقیب)، جایگاه خود را نزد « ملت» تثبیت نمایند. در چنین گفتمانی، تنها واژه‌ها و دستور زبان نقش ایفا نمی‌کنند و بافت رخداد گفتمان از یکسو و ابزارهای ارتباطی غبرزبانی که فرد به کار می‌بندد، از سوی دیگر می‌توانند در اقناع مخاطب نقش کلیدی ایفا نمایند. به عبارتی دیگر تحلیل گفتمان نمی‌تواند تنها به سطح متن (شفاهی یا نوشتاری) محدود شود و لازم است جنبه‌ها یا رسانه‌های دیگری که فرد برای انتقال پیام و رسیدن به اهداف خود به کار بسته است، نیز مد نظر قرار گیرد. در حوزه تحلیل گفتمان مبتنی بر متن، یکی از شاخه‌های بسیار مورد توجه و کاربردی تحلیل گفتمان پیکره بنیاداست که پس از تهیه پیکره‌های نوشتاری از طریق نرم‌افزارهای تخصصی انجام می‌گیرد. نرم افزار به کار گرفته شده در پژوهش حاضر، ورداسمیت (نسخه 6) است. و اما، تحلیل گفتمان از منظری فراتر از متن که با تمرکز بر جنبه‌های شنیداری و دیداری صورت می‌گیرد، در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است. یکی از رهیافت‌های این نوع تحلیل گفتمان، با نام تحلیل گفتمان چندوجهی/چندرسانه‌ای شناخته می‌شود که کنکاش در نشانه‌های زبر زنجیری زبانی و دیداری دخیل در شکل‌گیری گفتمان را ممکن می‌سازد. هدف طرح حاضر کاربست این دو رهیافت یعنی تحلیل گفتمان پیکره-بنیاد و تحلیل گفتمان چندوجهی در تحلیل سخنرانی و مناظره‌های انتخاباتی نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری 1400 ایران است. رویداد گفتمانی که یکی از مهم‌ترین بسترهای گفتمانی داخل کشور را فراهم می‌آورد و مفاهیمی چون ایدئولوژی، قدرت، هژمونی، اقناع، هویت‌بخشی و ... نقشی برجسته در آن ایفا می‌کنند. در این پژوهش تلاش می‌شود به این پرسش‌ها پاسخ داده شود: کاربست اصول و روش پژوهش در تحلیل گفتمان چندوجهی و پیکره‌بنیاد، چه جنبه‌های گفتمانی کلام نامزدهای اصلی ریاست جمهوری را آشکار می‌سازد؟ کدام گفتمان‌ها برجسته‌ترند؟ تمرکز هر یک از نامزدها بر کدام مسائل و موضوعات اجتماعی، سیاسی و ایدئولوژیک بیشتر است؟ هر یک از نامزدهای ریاست جمهوری برای اقناع مخاطب از چه ابزار کلا‌می و غیرکلا‌می در سخنرانی‌های خود استفاده می‌کنند؟
داده پژوهش به دو دسته نوشتاری و ویدیویی (صوتی و تصویری) تقسیم شده است. داده نوشتاری شامل پیکره‌های نوشتاری است که از پیاده‌سازی متن سخنرانی‌ها و مناظره‌ها در بازه زمانی 2 خرداد (اعلام تأیید صلاحیت شده‌ها) تا 26 خردادماه (2 روز پیش از انتخابات) به دست آمده است. گردآوری این داده از طریق جستجوی اینترنتی تارنماهای خبری صورت گرفته است. این جستجو و پیکره‌سازی برای هر یک از نامزدهای ریاست جمهوری به طور جداگانه انجام شده است. به این ترتیب، پیکره‌های نوشتاری پژوهش، 7 خرده پیکره با نام‌های جلیلی، رضایی، رئیسی، زاکانی، مهرعلی زاده، هاشمی و همتی را در بر دارد. داده صوتی و تصویری پژوهش، فیلم ویدیویی مناظره اول نامزدهای ریاست جمهوری است که از طریق صدا و سیما پخش شده است. فیلم ضبط شده این مناظره، از طریق تارنماهای مختلف در دسترس است. این داده ویدیویی، برای انجام تحلیل گفتمان چندوجهی به کار گرفته شده است.
بر اساس نتایج، در مجموع 13 گفتمان اصلی شناسایی شدند که هر یک به اندازه و شیوه متفاوتی در سخنان نامزدها بازتولید شده اند. از منظر تحلیل پیکره بنیاد، برجستگی برخی از واژه‌ها در سخنان یک نامزد از یکسو و میزان تمرکز نامزدها بر برخی از گفتمان‌ها در مقایسه با گفتمان‌های دیگر مشهود است. به عنوان نمونه، برخی از نامزدها به طور قابل ملاحظه ای از عناصر گفتمان مذهب، جنگ و انقلاب بیش از دیگران بهره جسته اند. بر مینای نتایج تحلیل گفتمان چندوجهی، استفاده از حرکات صورت، به ویژه بالا بردن ابرو برای تأکید کاربرد نسبتاً زیادی در بین نامزدها دارد. برخی از آنها از حرکات دست نیز بهره برای تقویت گفتمان مد نظرشان بهره می‌گیرند. حرکات دست بیشتر برای تأکید بر واژه‌هایی چون «هرگز، نبود، نیست» و برشمردن موارد، اشاره به خود و یا دیگری و نیز تأکید بر برخی واژه‌ها با استفاده از حجم دادن به آنها با دست استفاده می‌کنند. جدیت در اغلب افراد با بیشتر شدن اخم پیوند دارد. توهین و تمسخر با استفاده از حرکات ریز صورت و حالت لبها منتقل می‌شود. تردید در پلک زدن‌های بیشتر و نگاه به جهات مختلف و بالا مشهود است. تأکید بر واژه‌ها معمولا با حرکت سر همراه است. تغییر موضوع با تغییر جهت نگاه، مکث و یا حرکت نیز نشان داده می‌شود. در برخی از نامزدها حرکت سر و بدن بسیار بیشتر از دیگران است. خیز رو به جلو در موارد انتقاد یا تقابل گفتمانی در برخی از نامزدها دیده می‌شود. اهمیت موضوع در مواردی با کشیده تر کردن بدن و بالا بردن شانه‌ها نیز نمایش داده شده است.
نظر شما :