گزارش نشست تخصصی «تاریخ انگاره ذکر در فرهنگ اسلامی»
باسمه تعالی
به همت پژوهشکده مطالعات قرآنی و با همکاری انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی ،نشست تخصصی «تاریخ انگاره ذکر در فرهنگ اسلامی» در روز یکشنبه، 16 اسفند با سخنرانی دکتر فرهنگ مهروش، استادیار دانشگاه آزاداسلامی و در محل پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
خانم دکتر قبادی هیئت علمی و مدیر گروه علوم قرآن و حدیث پژوهشگاه در ابتدای نشست توضیحاتی در مورد تاریخ انگاره ارائه دادند . سپس دکترمهروش در آغاز سخنانش گفت: ما به طور کلی با طیف وسیعی از عبادات روبرو هستیم و این طیف از عبادات کاملا فردی تا عبادات اجتماعی را در بر می گیرد. علی‌رغم این تنوع،می توان گفت در عبادت قدسیات به یاد آورده می‌شود و در قالب عبادت زبانی تجلی می‌یابد که نماز از شاخص ترین آنها به شمار می آید.وی در ادامه خاطر نشان کرد که به جز این آیین‌ها که کمابیش رایج‌اند، آیین‌هایی نیز وجود دارند که به عنوان ذکر خوانده می‌شوند.
ذکر در معنایی لغوی و اصطلاحی یادکردن خوانده شده است.امروزه ما از جلسه مذاکره علمی یاد می‌کنیم و ممکن است کاربردی از ذکر در این معنا در گذشته وجود داشته است. بحث من این است که گزارشی از شکل‌گیری ذکر و تاریخ آن ارائه بدهم.
ایشان با بیان اینکه این کار آسان نیست ، گفت: مشکل اول این است که از سویی در زمینه روایات نمی‌توان به طور مشخص درباره اینکه کدام روایات درست و یا نادرست است سخن گفت. برخی از احادیث برای مشروعیت بخشی به برخی اعمال درست شده است و نمی‌توان به راحتی در بررسی تاریخ انگاره ذکر از روایات استفاده کرد. مشکل بعدی این است که از دو قرن اول منابع کافی و زیادی وجود ندارد و عمده تحولات ذکر در این بازه زمانی اتفاق افتاده است.بنابر این بررسی آیینی که در قرن پنجم تثبیت شده است از آیینی که از آغاز وجود داشته است، به خاطر همین مساله راحت‌تر است.
آیین‌های ذکر فردی
دکتر مهروش با بیان اینکه آیین‌های ذکر دو گونه است، گفت: ما آیین‌های فردی و آیین‌های جمعی داریم و به همین تناسب ما ذکر فردی و جمعی داریم. در این میان نماز خود در قرآن به معنای ذکر نیز آمده است اما چون دامنه گسترده‌ای دارد بحث جدایی می‌طلبد.
وی افزود: آیین‌های ذکر فردی مصادیقی از جمله بیان الفاظی برای یاد خدا، لبیک گفتن در ایام حج، دعا کردن، قرائت قرآن به شکل فردی، صلوات بر پیامبر اکرم(ص)، اذان گفتن و تکرار اذان، مراسم اعتراف و استغفار را در بر می‌گیرد و برخی از این اعمال در گذشته دامنه وسیعی داشته است برای مثال ذکر صلوات در گذشته کارکردهای وسیع‌تری داشت است.
ایشان تصریح کرد: به نظر می‌آید ذکر فردی کارکردی طلسم گونه داشته باشد و این خیلی شبیه اعمالی بود که در اقوام اولیه برای دفع شیطان و جذب فرشتگان انجام می‌شد. نگاهی به روایات این مساله را تصریح می‌کند. ذکر فردی موجب جذب ملائکه و دفع شیطان می‌شود. آرامش، سلامت جسم، در امان ماندن از صاعقه و برکت نیز از کارکردهای ذکر فردی است و بر خلاف دیگر آیین‌ها حدی برای ذکر فردی در معارف دینی بیان نشده است.
وی ادامه داد: از سوی دیگر تصریح شده است که ذکر باید در زمانی گفته شود که احتمال غلبه شیطان بیشتر است، از این جمله می‌توان به صبح و پیش از آغاز کار روزانه، پس از کار روزانه، پیش و پس از غذا، در هنگام ازدحام، در میان غافلان و در آشوب‌های فردی اشاره کرد.
آیین‌های ذکر جمعی
وی با بیان اینکه ذکرهای جمعی اشکال متنوعی دارند، گفت: وجه مشترک همه این ذکرها این است که به صورت جمعی بیان می‌شوند. اقسام ذکرهای جمعی در دوران اولیه عبارت بود از جلسات استغفار پیش از نماز صبح، جلسات بررسی و اندیشه دینی، جلسات ذکر فرقه‌ای و جلسات وعظ قصاص. این اشکال تا قرن سوم قمری وجود داشت و از اول قرن سوم شکل‌های پیچیده‌تری از جلسات ذکر به وجود آمد که تا به امروز ادامه داشته است.
دکتر مهروش افزود: در جلسات وعظ قصاص، داستان‌های دینی و تفکرات مذهبی خاصی ترویج می شد و سطح نازل‌تری از جلسات ذکر علمی را شاهد بودیم .لیکن از این مجالس نیز با عنوان مجلس ذکر یاد می شده است.بنابراین می توان گفت از قرن سوم مجلس ذکر پیچیده شده و همه انواع پیشین را در بر گرفت و از شکل جلسه علمی خارج شده و نوعی حالت سرگرمی به خود گرفت که در آن مجلس روایت ذکر با قصه‌ها وحکایات تلفیق شده است. این جلسات همین‌طور مباحث فرقه‌ای و استغفار سحرگاهی را با خود دارد.