جایگاه ترویج علم در نقشه جامع علمی کشور
*نویسنده:الهام رضانژاد
نقشه علمی جامع کشور، که شورای عالی انقلاب فرهنگی طراح و ارائه‌دهنده آن بوده است، در پی ترسیم چشم‌انداز و راهبردهای تحول علم و فناوری در کشور در یک بازه زمانی پانزده‌ساله تا سال 1404 (افق 1404) است. این نقشه «بنا به تعریف، مجموعه‌ای است جامع و هماهنگ و پویا و آینده‌نگر، شامل مبانی، اهداف، سیاست‌ها و راهبردها، ساختارها و الزامات تحول راهبردی علم و فناوری مبتنی بر ارزش‌های اسلامی برای دستیابی به اهداف چشم‌انداز بیست‌ساله کشور ...». نقشه جامع علمی کشور شامل پنج فصلِ مبانی نظری، وضع مطلوب علم و فناوری، اولویتهای علم و فناوری کشور، راهبردها و اقدامات ملی، و چهارچوب نهادی علم، فناوری و نوآوری است.
در فصل نخست مبانی نظری توسعه علم و فناوری بر اساس اصول فکری-فرهنگی اسلام و نظام اسلامی تدوین شده است؛ این مبانی، چنانکه از نامش پیداست، قرار است در تمام اصول، قواعد، راهبردهای کلان و اقدامات ملی جاری و ساری باشد.
در فصل دوم وضعیت مطلوبی که کشور در سال 1404 ازنظر علم و فناوری در آن قرار خواهد داشت ترسیم شده است؛ مثلاً قید شده که کشور در این سال باید ازنظر توسعه علم و فناوری جایگاه نخست را در میان کشورهای اسلامی داشته باشد.
در فصل سوم اولویتهای علم و فناوری در سه سطح الف، ب و ج، با رویکردهایی «نیازمحور، مزیت‌محور، آینده‌نگر و مرز‌شکن» مشخص شده است.
در فصل چهارم، که به بحث ما در اینجا مربوط است، راهبردهای کلان و اقداماتی را شامل می‌شود که لازم است برای رسیدن به این افق در پیش گرفته شود. فصل پایانی بر نحوه اجرای این سند و مسئولیت نهادهای مربوط و نیز نظارت بر اجرای آن متمرکز است.
فصل چهارم دربرگیرنده 13 راهبرد کلان است که ذیل هرکدام از این راهبردهای کلان دو مجموعه با عناوین «راهبردهای ملی» و «اقدامات ملی» آمده است. راهبردهای کلان، راهبردهای ملی، و اقدامات ملی ماهیتی تجویزی دارند؛ بااین‌حال سطح تجویز ازنظر کلی و جزئی‌بودن فرق می‌کند. راهبرد کلان، توصیه یا تجویزی بسیار کلان است که راهبردها و اقدامات ملی به‌عنوان تجویز‌های خاص و خاص‌تر در پی تحقق آن راهبرد کلان هستند. از بین 13 راهبرد کلان، راهبردهای کلان دوم و چهارم، در راهبردها و اقدامات ملی ذیل خود، به شکل مستقیم یا غیرمستقیم به ترویج علم و فناوری اشاره کرده‌اند؛
راهبرد کلان 2: توجه به علم و تبدیل آن به یکی از گفتمان‌های اصلی جامعه و ایجاد فضای مساعد، شکوفا و مولد علم و فناوری برمبنای آموزه‌های اسلامی از طریق توسعه و تعمیق و به‌کارگیری مؤلفه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی.
اقدام ملی 1: ایفای نقش فعال‌تر مساجد به‌عنوان پایگاه‌های علمی و فرهنگی در ترویج و انتشار علم در سطح عموم مردم.
راهبرد کلان 4: نهادینه‌کردن مدیریت دانش و ابتنای مدیریت جامعه بر اخلاق و دانش براساس الگوهای ایرانی-اسلامی در نهادهای علمی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دفاعی امنیتی.
راهبرد ملی 4: ساماندهی و تقویت انجمن‌ها و جمعیت‌های علمی به‌منظور ایفای نقش مرجعیت علمی و ارتقای مشارکت در تصمیم‌سازیها و توسعه، ترویج و انتشار علم و فناوری
اقدام ملی 7: اولویت‌دهی به میزان مشارکت در برنامه‌ریزی‌های ملی، میزان اثربخشی در توسعه علم و فناوری، و افزایش کمیت و کیفیت برنامه‌های ترویجی در حوزه علم و فناوری در شاخص‌های ارزیابی و رتبه‌بندی انجمن‌ها و جمعیت‌های مردمی.
اجازه دهید به شکلی اجمالی این راهبردها و اقدامات را بررسی کنیم. راهبرد 2 درصدد است علم را بر اساس آموزه‌های اسلامی به گفتمان اصلی جامعه تبدیل کند؛ از فحوای این راهبرد مشخص است که منظور از علم همان علوم رایج طبیعی و انسانی هستند چرا که اگر علوم دینی مدنظر بود استفاده از قید «بر اساس آموزه‌های اسلامی» چندان وجهی نداشت. اما در این صورت سؤال این است که چنین چیزی چگونه عملی می‌شود؟
اقدام ملی 1 خواستار ایفای نقش فعال‌تر مساجد در ترویج علم است؛ با توجه به اینکه این اقدام، ذیلِ راهبرد کلان فوق قرار می‌گیرد، باید به‌مثابه گامی درجهت عملیاتی‌کردن هدف راهبرد کلان 2 درنظر گرفته شود. مساجد به‌عنوان مکان‌هایی که عامه مردم به آن‌ها رجوع می‌کنند می‌توانند محفل خوبی برای ترویج علم باشند اما باتوجه به اینکه روحانیون معمولاً در زمینه‌های ترویج علم و فناوری متخصص نیستند باید پرسید آن‌ها قرار است چه نوع مسئولیتی در این زمینه داشته باشند؟ بگذریم از اینکه آن‌ها چقدر به این مسئله علاقه‌مندند.
راهبرد کلان چهارم به نهادهای علمی‌ای که متصدی ترویج علم هستند اشاره می‌کند؛ چنانکه از راهبرد و اقدام ملی 4 و 7 برمی‌آید این سند در پی سازماندهی و تقویت این نهادها و برنامه‌های ترویجی مربوط است. در ایران غیر از انجمن ترویج علم ایران و گروه پژوهشی ترویج علم مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، هیچ نهاد رسمی دیگری در زمینه ترویج علم و فناوری فعالیت نمی‌کند. نکته جالب در اینجا نقش خالی دانشگاه‌ها در ترویج علم است؛ هیچ‌یک از دانشگاه‌های کشور رشته یا برنامه‌ای مشخصی در زمینه ترویج علم ندارند و نقشه جامع علمی کشور هم اشاره‌ای به آن نمی‌کند. با این وجود، برخی از مراکز علمی از جمله پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با راه اندازی مدیریت ترویج دستاوردهای پژوهش های علوم انسانی گام هایی در این مسیر برداشته است. نکته مهم‌تر اینکه این نقشه هیچ برنامه عملیاتی در حد سیاست‌های جزئی مانند «ابزارهای سیاستی» در اختیار نمی‌گذارد و به نظر می‌رسد چنین چیزی را به سیاست‌گذاران واگذاشته است.
نظر شما :