علوم انسانی دیجیتال

مقدمه

علوم انسانی دیجیتال به شکل‌های جدیدی از فعالیت‌های تحقیقاتی و دانشگاهی اطلاق می‌شود که به دنبال پژوهش، تدریس و انتشار فعالیت‌های مشترک بین‌رشته‌ای و مبتنی بر رایانه است. علوم انسانی دیجیتال چیزی فراتر از رواج ابزار رایانه‌ای و اینترنت است، دیجیتالی شدن مقالات، کتاب‌ها و متون علوم انسانی به معنای علوم انسانی دیجیتال نیست.

علوم انسانی دیجیتال شامل استفادۀ سیستماتیک منابع دیجیتال در علوم انسانی و همچنین بازتاب در کاربرد آن‌هاست. علوم انسانی دیجیتال، ابزار و متدهای دیجیتالی را ارائه می‌دهدکه برای تولید و نشر دانش مورد استفاده قرار می‌گیرند و منابع علوم انسانی صرفا دیگر فقط کلمات چاپ شده نیستند.

با تولید و استفاده از برنامه‌های کاربردی و تکنیک‌های جدید، در علوم انسانی نوع جدیدی از آموزش و پژوهش ممکن شده است.

این رشته در حال حاضر با گسترۀ عظیمی از متدها احاطه شده است. مانند سه بعدی سازی آثار تاریخی، تولد مقالات و رسانه‌هایی که فقط به صورت دیجیتال تولید می‌شوند، تحلیل داده (Data analysis)، ضبط داده (Data capture)، ساختارسازی داده (Structuring)

از جمله ابزار این رشته می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

Hypertext, hypermedia, visualization ((بصری سازی, information retrieval, data mining (داده کاوی), statistic, text mining (متن کاوی), digital mapping, research tools (ابزار جست‌وجو)

در ادامه به معرفی برخی از ابزارهای علوم انسانی دیجیتال در رشته‌های مختلف پرداخته شده است.

تاریخ دیجیتالی

این رشته در برگیرندۀ  گسترۀ وسیعی از اطلاعات و امکانات و ابزار است که برخی از کاربردهای آن می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

امکان پژوهش موضوعی در حجم عظیمی از منابع و آرشیوها

داده‌کاوی و ساخت ماشین‌های یادگیرنده از طریق داده‌های تاریخی

استفاده از ابزارها و تکنولوژی‌های جغرافیایی و فضایی برای درک تعامل محیطی و مردمی

مدل‌سازی سه بعدی فضاها و ساختمان‌های تاریخی و ...

در لینک برخی از پروژه‌های صورت گرفته در خارج از کشور را ملاحظه می‌فرمایید:

1. سایت Histography، درواقع یک جدول زمانی است که حوادث 14 میلیون سال را نشان می‌دهد (از ابتدا تا سال 2015)، این سایت وقایع مختلف را از سایت Wikipedia  به صورت اتوماتیک دریافت کرده و خود را به روزرسانی می‌کند. کاربران می‌توانند تاریخ را بر اساس دسته‌بندی‌های مختلف از جمله: ادبیات، جنگ‌ها، موسیقی، شورش‌ها و ... در این جدول زمانی مشاهده کنند.                                

http://histography.io/

2. پروژه Repulic of letters توسط دانشگاه استنفورد و با همکاری دانشگاه آکسفورد و دیگر موسسات، راه‌اندازی شده است. این سایت، یک سایت بصری سازی پویای تاریخی است که کاربران می‌توانند در آن مکاشفه و جست‌وجو کنند. به این منظور ابتدا مراحل آماده‌سازی اولیه داده‌های مورد مطالعه صورت گرفته است و بصری سازی شده‌اند، سپس امکان بررسی فرضیه‌ها و پاسخ به سوالات پژوهشگران تا حدی فراهم آماده است.

http://republicofletters.stanford.edu/

3.Digital Scholarship Lab،  ارائه‌‌دهندۀ پروژه‌های خلاقانۀ علوم انسانی دیجیتال است که برای پژوهش و تدریس در دانشگاه ریچموند و دیگر جاها مورد استفاده قرار می‌گیرد. از جمله پروژه‌های انجام شده می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:                          

http://dsl.richmond.edu

 

 

الف) American Panorama: اطلسی است برای نشان دادن تاریخ آمریکا در قرن 21 که شامل نقشه‌های مختلف مانند جمعیت متولد شدگان خارجی (به تفکیک کشورهای مختلف و امکان گزارش‌گیری و نمایش گزارشات روی نقشه)، نقشه کانال‌های مختلف در سال‌های 1860-1820 (با امکان گزارش‌گیری‌های مختلف، از جمله مواد سازنده کانال، نوع و میزان کالاهای جا به جا شده از طریق این کانال و ...)و دیگر نقشه‌ها و داده‌هاست. 

http://dsl.richmond.edu/panorama

ب) Hidden Pattern of Civil War: این پروژه، اطلاعات و داده‌های مربوط به بحران‌ها، برده‌داری و موارد مرتبط دیگر در دوران جنگ داخلی با تاکید بر ریچموند و ویرجینیارا جمع‌آوری کرده و به صورت نقشه و متن اراءه داده است و از ابزار دیجیتال برای ارائه الگوهایی بصری برای سهولت تحقیق و بررسی استفاده کرده است که باعث ظهور جلوه‌های مختلف از این دورۀ دراماتیک در زمینه‌های اجتماعی، سیاسی و نظامی گشته است. به عنوام مثال بازارهای برده‌فروشی را با نقشه نشان می‌دهند و یا نقشه‌هایی برای نشان دادن ازدواج، برده‌داری و یا رهایی در زمان جنگ داخلی طراحی نموده‌اند.

http://dsl.richmond.edu/richmond3d/

       

زبان‌شناسی رایانشی و ادبیات الکترونیکی (دیجیتالی)

زبان‌شناسی رایانشی حوزه‌ای میان‌ رشته‌ای است که می‌کوشد با بهره‌گیری از روش‌های آماری و قاعده‌بنیاد، به مدل‌سازی زبان طبیعی بپردازد. به شکل سنتی امر زبانشناسی رایانشی توسط دانشمندان کامپیوتری صورت می‌گرفت که در حوزه پردازش یک زبان خاص توسط کامپیوتر تخصص لازم را کسب کرده بوند. امروزه زبان‌شناسان رایانشی به عنوان اعضای گروه‌های میان رشته‌ای به فعالیت می‌پردازند که اعضای این تیم‌ها می‌توانند شامل زبان‌شناسان (به شکل خاص در زمینه زبان‌شناسی همگانی تخصص دارند)، کارشناسان زبان (افرادی با پیش زمینه و تا حدی دارای مهارت‌های عملی مرتبط با پروژه مورد نظر)، و دانشمندان علم کامپیوتر باشند.

ادبیات دیجیتالی بر خلاف تصور، ادبیات کاغذی نیست که به صورت دیجیتال بازنشر می‌شود بلکه به صورت دیجیتال متولد شده است و هدف آن است که از روی کامپیوتر مطالعه شود و از ظرفیت‌های کامپیوتری بهره‌مند گردد. انواع مختلفی از ادبیات دیجیتالی وجود دارد. از جمله آن‌ها  hypertext، انیمیشن‌های کامپیوتری، ادبیات تصویری دیجیتالی، ادبیات آزمایشی ویدئویی و انواع ادبیاتی است که از طبیعت قابل برنامه‌ریزی کامپیوتر بهره می‌برند و به وسیله کامپیوتر آثاری پویا و متقابل تولید می‌کنند و یا با رویکردی ترکیبیاتی یا تولیدی، انواع متن‌ها و ادبیات صوتی را به وجود می‌آورند، همینطور آنهایی که با بهره بردن ازبلاگها و شکل‌های دیگری از ارتباطات شبکه‌ای، انجمن‌های نوشتار جمعی  و نشریههایی  را راه‌اندازی می‌کنند.

با ابزارهای علوم انسانی دیجیتال می‌توان مسائل مختلف و تغییرات فرهنگی را با استفاده از «بیگ دیتا» سنجید و با دورخوانی به جای خوانش دقیق یک متن، می‌توان سنجید که نوشته‌ها بر چه واژگانی تأکید دارند و این واژگان چه جریان‌هایی را نشان می‌دهند. در واقع با تحلیل پیکره‌های دیجیتالی می توانیم فرهنگ و روحیات غالب یک پدیده یا دوران را از نظر آماری و علمی بررسی کنیم.

لینک برخی از نمونه‌ها را ملاحظه می‌نمایید:

1. Poem Viewer، یک ابزار تحت وب آزمایشگاهی است که تحت نظارت دانشگاه اکسفورد تهیه شده و در حال حاضر در حال تکمیل شدن است، شعرهای موجود در پایگاه داده این سایت توسط نمودارها، رنگ‌ها و علائم مختلف بصری سازی شد‌ه‌اند و امکاناتی برای افزودن شعر به پایگاه داده این سایت وجود دارد.

http://ovii.oerc.ox.ac.uk/PoemVis/index.html

2. پایگاه داده های زبان فارسی به منظور ایجاد مجموعه ای بزرگ از پیکره های گوناگون زبان فارسی امروز طراحی شده است و در آن متن های برگزیده ادبی، علمی، هنری، سیاسی و مانند اینها از گونه های نوشتاری و گفتاری فارسی وجود دارد. این سامانه امکان جستجوی واژه ها، ترکیب ها ، باهمایی ها و بررسی بسامد آنها را به همراه گزارش های آماری متنوعی از متون فراهم می کند. افزون بر اصل متن ها و واژه های به کاررفته در آنها، معنی، مقوله دستوری، آوانگاشت و ریشه یا (بنواژه) بسیاری از واژه ها نیز در پایگاه وجود دارد.

http://pldb.ihcs.ac.ir/

 

3. ALCIDE ابزاری است تحت وب، برای تحلیل زبان و مطالب در محیط دیجیتالی که جهت کمک به پژوهش‌های علوم انسانی در تحلیل داده‌های ادبیاتی و یا تاریخی در حجم بالا.

گزارش‌هایی که می‌توان از این ابزار دریافت کرد، بسامد کلمات کلیدی، جغرافیای مطلب، بسامد اشخاص نام برده در متن، جست‌وجو در کل متن، جدول زمانی متون و ... می‌باشد.

http://celct.fbk.eu:8080/Alcide_Demo/

 

4. این پروژه مجموعه‌ای بسیار کامل از اختصارات را درخود جای داده است و در واقع پلتفرمی برای آموزش الکترونیکی در دانشگاه زوریخ می‌باشد، طراحی منحصر به فرد این برنامه، جست‌و‌جوی اختصارات را هم از طریق متنی و هم از طریق عکی برای کارکترهایی که قابل خواندن و تشخیص نیستند مهیا می کند.

http://www.adfontes.uzh.ch/5231.php 

 

علوم قرآنی و اسلامی دیجیتال

​اشاعه فرهنگ غنی اسلام، تسهیل دستیابی به منابع و متون اصیل دینی و نیز سرعت بخشیدن به امر کاوش و پژوهش در حوزه علوم اسلامی با بهره گیری از فناوری اطلاعات و به کارگیری امکانات رایانه ای از اهداف این رشته می‌باشد.

1. این سایت ارائه دهندۀ نفل قول های کتاب مقدس با استفاده از ابزارهای مختلف و امکانات گوناگون است. از جمله این ابزارها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• جست‌و جو در کتاب مقدس بر اساس شاخص‌های مختلف

کتابخانه:

1. این سایت کتابخانۀ دیجیتالی است که متن‌های لاتین قدیمی را شامل می‌شود که برای مقایسۀ زبانی در دوران قدیم بسیار کارآمد می‌باشد. امکان جست‌وجوی تمام و یا قسمتی از متن، اطلاعات و یا نویسنده را داراست.

http://www.digiliblt.uniupo.it/index.php

2. این اپلیکشن به بیش از 500 کتابخانه در جهان وصل است که هر یک از آنان شامل نسخه‌های خطی قرون وسطی دیجیتال است که می‌توان به صورت رایگان از آن‌ها استفاده کرد. این اپلیکشن دسترسی به این منابع را تسهیل کرده و آن‌ها را ترویج می دهد.

http://digitizedmedievalmanuscripts.org/app/

 

برخی از ابزار دیجیتال مناسب پژوهش‌های مختلف

نرم افزارهای کیفی:Nvivo, Atlas.ti, Maxqda, Qualtrics 

نرم‌افزارهای کمی: Spss, Stata, GNU PSPP, R and R Studio

ابزار کتابشناختی: Zotero, EndNote, Mendeley, ReadCube

 

 برخی از پایگاه‌های داده و بانک مقالات مربوط به علوم انسانی

پایگاه‌های داده در خارج از کشور

1. این کتابخانه و پایگاه اطلاعاتی به پژوهشگران این امکان را می‌دهد که در راستای موضوعات مورد تحقیق خود، از هر موضوع و هر فرمتی را جست‌وجو کنند. وجود چکیده‌های حرفه‌ای و شاخص‌های مشخص و تکنولوژی‌های خلاقانه، جست‌وجو با دقت بالا و خروجی با کیفیت برتر را برای هر نوع پژوهشی مهیا می‌کند. این پایگاه داده برای هر کسی از دانش‌آموزان تا اساتید در رشته‌های متعدد مناسب می‌باشد. 

http://www.proquest.com        

2. EBSCO پایگاه داده تحقیقاتی، ژورنال الکترونیکی، اشتراک مجلات، کتاب‌های الکترونیکی و ارائه‌دهندۀ خدمات کتابخانه‌ای است و پیشرو در بالا بردن سطح کیفی مطالب با استفاده از تکنولوژی و پلتفرم‌های بصری است. این پایگاه مجهز به ابزار قدرتمند همه‌کاره برای جست‌وجو و تحقیق در تمام منابع کتابخانه‌ای می‌باشد. مطالب و ابزار تکنولوژی قدرتمند این پایگاه برای تحقیق در هر زمینه و هر سطحی مناسب است.                      

https://www.ebsco.com

3. EMERALD پایگاه داده، بانک مقالات، ناشر و بانک مجلاتی است که امکان جست‌وجو را با ابزاری سریع و قدرتمند فراهم می‌نماید.                                                                           

http://www.emeraldinsight.com

علاوه بر این سازمان‌های دیگری را جز زیرمجموعه خود دارد مانند crossref، که خدمات تحقیق و توسعه و به اشتراک‌گذاری زیرساخت‌های مناسب برای جوامع علمی را ارائه می‌دهند. بر اساس ابرداده‌های (metadata) جمع‌آوری شده و استفاده از تکنولوژی‌های استاندارد وب، ابزار متن‌باز و سرویس‌هایی را برای کمک به ناشران عضو و حل مشکلات آنان و رسیدن به بهترین راه‌حل‌های ممکن تولید نموده‌اند. از جمله خدمات آنان می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

الف. Cited-by: این سرویس مثل برعکس لینک دادن به منبع است، به این معنی که پژوهشگر می‌تواند افرادی که در مقاله و نشریات خود به مقاله و یا اثر آن‌ها لینک داده است را پیدا کند.

https://www.crossref.org/services/cited-by

ب. Crossmark: این سرویس به خوانندگان امکان سریع و راحت دسترسی به محتویات به روز را می‌دهد به این معنی که آنان با یک کلیک می‌توانند آیا محتویات مطلب مورد نظر، به‌روز، تصحیح و یا حتی رد شده است یا خیر.

https://www.crossref.org/services/crossmark

ج. Metadata Delivery: ابرداده‌ها را به روشی معین برای این سرویس فرستاده، همه را با هم تجمیع کرده و برای استفاده موتورهای جست‌و‌جو، بانک‌های اطلاعاتی، پایگاه‌های داده‌ای و ... آماده می‌نماید.

https://www.crossref.org/services/metadata-delivery

4. jstor: این پایگاه امکان دسترسی برای مقالات آکادمیک،کتاب و دیگر منابع را در 75 رشته مختلف فراهم می‌کند.

این پایگاه به کشف طیف وسیعی از مطالب علمی توسط پلتفرم قدرتمند تحقیق و آموزش می‌کند.

https://www.jstor.org

از ویژگی‌های این پلتفروم می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• امکان دسترسی در هر زمان
• امکان دانلود متن کامل مطالب بدون هیچ‌گونه محدودیت‌
• استفاده از ابزار جدید برای جست‌و جوی مطالب مرتبط*
• دارای ویژگی‌های شخصی سازی و امکان ذخیره‌سازی مرحله به مرحله کار پژوهشگر
• ارائه دهندۀ طرح کلی برای شروع یک مقاله و نحوۀ نوشتن و تهیه آن
• امکان جست‌وجوی مطالب فایل آپلود شده توسط کاربر

Text Analyzer*: جست و جوی مقالات و کتاب‌ها برای پیداکردن مطلب مشابه از طریق آپلود فایل

https://www.jstor.org/analyze

5. Elsevier: یک شرکت جهانی تجزیه و تحلیل اطلاعات است که به موسساتت، حرفه‌ای‌ها در علوم پیشبردی و مراقبت‌های بهداشتی کمک می‌کند. در تمامی زمینه‌ها دارای مقالات و منابع مختلفاست ولی در زمینۀ علوم پزشکی و بهداشتی قوی‌تر می‌باشد.

 

پایگاه‌های داده در داخل کشور

پایگاه‌های خوب و قدرتمندی هم در داخل کشور، ارائه‌دهندۀ مقالات و منابع علمی هستند که در زیر به بعضی از آن‌ها اشاره شده است:

1. پرتال جامع علوم انسانی: وجه تمایز پرتال جامع علوم انسانی با سایر پایگاه داده های مشابه، دسته بندی موضوعی داده های علمی در آن می‌باشد که در قالب بیش از 3200 موضوع، حوزه های مختلف علوم انسانی را شامل می شود. مزیت دیگر پرتال جامع علوم انسانی دسترسی آسان و رایگان مخاطبان به منابع پرتال جامع علوم انسانی می باشد.                                                       

 http://www.ensani.ir

2. پایگاه مجلات تخصصی نور: پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز)در مهرماه سال 1384 به همت مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در راستای تسهیل و ترویج امر پژوهش و با هدف ایجاد بزرگ ترین بانک مجلات تخصصی علوم اسلامی و انسانی پایه ریزی گردید.

http://www.noormags.ir

3. پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی: همواره این پایگاه سعی نموده است که منابع علمی را با دو ویژگی "جامعیت و روزآمدی" به همراه سرویس‌ها و خدمات ویژه و کارآمد در جهت اشاعه فرهنگ تحقیق و پژوهش به صورت دسترسی آزاد (Open Access) در اختیار محققان و دانش‌پژوهان قرار دهد. 

http://fa.projects.sid.ir

4. بانک اطلاعات نشریات کشور: هدف این پایگاه ایجاد مرجعی کامل و کارآمد از نشریات کشور در اینترنت، به منظور رفع نیاز محققین و علاقمندان و معرفی عناوین متنوع و بعضا مهجور نشریات و بسترسازی برای حضور موثر این رسانه دیرپا در صنعت نو پای اطلاع رسانی کشور است.

http://www.magiran.com