بزرگداشت ابوالفضل بیهقی، پدر نثر فارسی

هوالعزیز

فصلی خوانم از دنیای فریبنده
به یک دست شکر پاشنده
و به دیگر زهر کشنده
گروهی را به محنت آزموده
و گروهی را پیراهن نعمت پوشانید(تاریخ بیهقی)

ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی، دبیر برجسته سده پنجم هجری، از نامدارترین تاریخ‌نگاران ادب فارسی است. یادگار جاودان او، تاریخ بیهقی، نمونه‌ای بی‌بدیل از حقیقت‌نویسی و هنر قلم به شمار می‌رود. در روزگاری که تاریخ‌نگاری بیش از آن‌که بر حقیقت‌گویی استوار باشد، بر مدیحه‌پردازی و آرایش لفظی بنا می‌شد، بیهقی با صداقت و دقتی کم‌نظیر اثری پدید آورد که تا امروز مایه افتخار فرهنگ ایران مانده است.

بیهقی در آغاز کتاب خود تصریح می‌کند که مورخ باید «چنان نویسد که آیندگان را به کار آید». این سخن، نگاه او را به تاریخ نشان می‌دهد؛ نگاهی که تاریخ را میراثی ماندگار برای عقل و وجدان بشر می‌بیند. او در روایت خویش صداقت را رعایت می‌کند، از تعصب‌های قومی و درباری دوری می‌جوید و به جزئیات زندگی اجتماعی توجه می‌دهد. بدین‌گونه تاریخ بیهقی نه تنها منبعی سیاسی بلکه سندی فرهنگی و مردم‌شناسانه به شمار می‌آید.

نثر بیهقی از قله‌های ادب فارسی است. نوشتار او فاخر و روان است و میان زبان دربار و زبان مردم پیوند می‌نهد. جملات او، در ایجاز، حرکت می‌آفرینند و جان می‌بخشند. ترکیب‌های بدیع، ضرب‌المثل‌ها و حکمت‌های عامیانه در کنار ساختار استوار روایت قرار می‌گیرند و متنی می‌سازند که هم پژوهشگر تاریخ را سود می‌دهد و هم دوستدار ادب را.

بیهقی تنها وقایع‌نگار نیست؛ او به سرنوشت انسان و معنای قدرت می‌اندیشد. در وصف دربار مسعود غزنوی هم شکوه و جلال را بیان می‌کند و هم ضعف و خطا را می‌نمایاند. شخصیت‌های او در عین بزرگی، گرفتار لغزش و زوال می‌شوند. از همین‌جاست که تاریخ بیهقی چهره‌ای اخلاقی می‌یابد و به آیینه‌ای برای عبرت نسل‌ها بدل می‌شود.

تاریخ بیهقی نه تنها در تاریخ‌نگاری فارسی، بلکه در گستره ادبیات جهان جایگاهی یگانه دارد. پژوهشگران معاصر آن را هم‌سنگ با آثار کلاسیک تاریخ‌نویسی یونان و روم و حتی تاریخ‌نگاری مدرن اروپا دانسته‌اند. این اثر نشان می‌دهد که در دل قرون میانه، در شرق اسلامی، نگرشی دقیق، عقلانی و اخلاقی به تاریخ پدید آمد.

بزرگداشت بیهقی یادکرد نام یک نویسنده نیست؛ بلکه پاسداشت حقیقت‌جویی، صداقت قلم و اصالت اندیشه است. او در زمانه‌ای پر از دروغ و تملق، راهی نو در پژوهشگری گشود و اثری آفرید که همچون چراغی در تاریخ‌نگاری و ادب فارسی می‌درخشد. بیهقی دبیر دربار بود، اما در حقیقت دبیر وجدان ایرانی شد؛ و تاریخ بیهقی، نه فقط تاریخ یک سلسله، که روایت انسان و حقیقت در زبان فارسی شد.