کرسی پنجاه و پنجم :«ارایه الگویی برای ارزیابی سطح آمادگی کاربردی‌پذیری پژوهش‌های علوم انسانی و اجتماعی»

پنجاه و پنجمین کرسی ترویجی با پخش آیاتی از کلام­الله مجید آغاز شد. سپس خانم دکتر ایشانی، مدیر اجرایی جلسه در مورد برگزاری کرسی­های ترویجی در پژوهشگاه و همچنین ساختار کرسی سرکار خانم فرزانه میرشاه‌ولایتی و سرکار خانم دکتر الهام ابراهیمی عضو هیت علمی پژوهشگاه علوم انسانی با عنوان « ارایه الگویی برای ارزیابی سطح آمادگی کاربردی‌پذیری پژوهش‌های علوم انسانی و اجتماعی » توضیحاتی ارائه نمودند و مدیریت علمی جلسه را به خانم  دکتر زهرا اجاق عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم انسانی سپردند. 

خانم دکتر اجاق ، مدیر علمی جلسه، ضمن خیر مقدم به ناقدین گرامی و حاضرین در جلسه به معرفی سابقه علمی  برگزار کنندگان کرسی خانم‌های دکتر ابراهیمی و میر شاه ولایتی و همچنین ناقدین، جناب آقای دکتر غلامرضا توکلی و جناب اقای دکتر محمد رحیم عیوضی پرداختند و سپس از خانم دکتر میرشاه ولایتی و خانم دکتر ابراهیمی خواستند تا در سی دقیقه بحث خود را مطرح کنند.

خانم دکتر ابراهیمی ضمن تشکر از برگزارکنندگان کرسی و تشکر ویژه از ناقدین، بحث خود را شروع کردند و گفتند:در مورد ضرورت و مزایای همکاری میان بازیگران زیست‌بوم نوآوری که دانشگاه (یا پژوهشگاه) و صنعت (یا جامعه) مهم‌ترین اجزای آن هستند، تردیدی نیست. از زمانی که در همین رابطه، ضرورت توجه به دانشگاه نسل سوم یعنی دانشگاه کارآفرین و نسل چهارم یعنی دانشگاه تعالی‌گرا مطرح شد، الگوهای متعددی برای سنجش سطح کاربردپذیری پژوهش‌های نهادِ علم در جامعه و صنعت شکل گرفت. در این جلسه، ضمن برشمردن برخی از این الگوها به یکی از مهم‌ترین مباحثی که تاکنون مغفول مانده یا در بهترین حالت کمتر مورد توجه قرار گرفته، اشاره می‌شود. این ضرورتِ نادیده گرفته شده، تفاوت ماهوی رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی با دیگر رشته‌ها در بحث کاربردی‌شدن است که به نظر می‌رسد تعاریف، الگوها و سنجه‌های جدیدی را می‌طلبد. بنابراین ابتدا الگوی سطح آمادگی فناوری که به شکل ضمنی یا عینی در ارزیابی کاربردپذیری پژوهش‌های علوم مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ معرفی می‌شود. سپس نسبت علوم انسانی و اجتماعی با این الگو، در قالب چهار دیدگاهِ معادل‌سازی، نقش‌پذیری، ترکیبی و طرح می‌شود.

در حوزه‏های فنی و مهندسی و علوم پایه، مفهوم تجاری‏سازی کاملاً روشن است؛ پژوهش‌ها با توجه به نیاز بازار به مرحله توسعه فناوری یا محصول رسیده و سپس وارد بازار می‌شوند. اما آیا می‌توان این تعریف را به رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی تعمیم داد؟ مناقشه بر سر کاربری‌کردن علوم به مثابه فروکاهش و کم ارزش کردن آن به شدن میان پژوهشگران متداول بود. هرچند این دیدگاه هنوز هم کم و بیش وجود دارد، اما  این موضع‌گیری شدید به تدریج به دلیل فشار بر دانشگاه‏ها برای مشارکت در توسعه اقتصادی و فرصت‏هایی برای ایجاد ثروت، تعدیل ش.  البته بخشی از این تردیدها ماهیتاً ناشی از عدم شناخت ظرفیت‌های این رشته‌ها و در نتیجه عدم امکان استفاده از این ظرفیت‌های متفاوت، اما مهم بود. برای مثال، اکنون می‌دانیم برخی شاخه‌های علوم انسانی و اجتماعی بسیار شبیه به حوزه‌های دیگر علوم هستند. برای مثال زبان‌شناسی با رشته‌های نظری مختلفی مانند فیزیک نظری قرابت دارد. بعضی از فلاسفه ادعای داشتن قلمرو یکسانی با ریاضیدانان را دارند. حتی برخی رشته‌ها میان علوم انسانی و اجتماعی مشترکند. برای مثال، برخی بخش زیادی از رشته‌های مربوط به تاریخ با جامعه‌شناسی تداخل دارد.

از دیدگاه علوم انسانی و اجتماعی، تجاری‌سازی را می‌توان کاربردی­سازی نامید. البته از آنجا که خروجی فعالیت‌های پژوهشگران علوم انسانی و اجتماعی شکل‌های متنوعی دارد، کاربردی کردن آن‌ها، مستلزم تعریف موسع‌تری از کاربردی‌سازی علوم است. در واقع، کاربردی‌سازی در علوم انسانی یک حرکت فناورانه از نظریه و تئوری دانشی به سمت کاربست علم در صحنه عمل و فعالیتی غیر خطی و چرخه­ای است که ما را از عمل مجدداً به نظریه ارجاع می­دهد تا نظریه­های مطابق مقتضیات و ارزش­ها شکل بگیرد. تشخیص نیازهای ملی و تولید آثار، محصولات، خدمات و فرایندهای عملیاتی مرتبط با آن‌ها از کارکردهای مهم کاربردی‌سازی علوم انسانی و اجتماعی است. درگزارش‏هایی که با نگاهی عملگرایانه به حوزه­های علوم انسانی و اجتماعی پرداخته‌اند، از چندین نوع برونداد حائز اهمیت برای پژوهش­های علوم انسانی نام برده شده است. خدمات مشورتی و سیاستی و محصولات فرهنگی، نمونه‌هایی از این بروندادها هستند.

مفهوم سطح آمادگی فناوری یا TRL برای نخستین بار در دهه 1980 میلادی مطرح شد. سازمان ناسا را می‌توان بنیانگذار این الگو برشمرد. در نخستین مفهوم سازی‌ها، TRL از هفت سطح تشکیل شده بود و در سال 1995 تعداد سطوح تا نه سطح افزایش یافت. به تدریج به جز سازمان فضایی آمریکا، سازمان‌ها و نهادهای دفاعی آمریکا نیز از این ابزار بهره جستند. چارچوب اصلی الگوی سطح آمادگی فناوری در شکل 1  نمایش داده شده است. از دیدگاه سطح آمادگی فناوری، سطح بلوغ با اصول پایه مشاهده شده، آغاز می‌شود و نهایتاً به اثبات عملکرد سامانه واقعی در مأموریت­های عملیاتی ختم می­شود.

به‌رغم کاربردپذیری این الگو در رشته‌های فنی و مهندسی، نحوه تطبیق خروجی‌های پژوهش‌های علوم انسانی و اجتماعی با این خط‌کش، محل ابهام است. لزوم درک این مسأله و ضرورت ابهام‌زدایی از آن زمانی بیشتر می‌شود که نگاهی به بند 8 ماده 3 آیین‌نامه ارتقاء مرتبه اعضای هیأت علمی آموزشی، پژوهشی و فناوری بیندازیم: «تولید دانش فنی/ اختراع یا اکتشاف منجر به تولید یا تجاری‌سازی محصول یا فرآیند...» (آیین‌نامه ارتقاء مرتبه اعضای هیأت علمی آموزشی، پژوهشی و فناوری، 1395). در عین حال، توضیحاتی که ذیل این بند برای امتیازدهی به این فعالیت‌ها ارائه شده، تا حدود زیادی متناظر و منطبق بر مفهوم سطح آمادگی فناوری است. تمهیدِ ارائه امتیاز به اعضای هیأت علمی که برای تجاری‌سازی (یا کاربردی‌سازی) نتایج پژوهش‌های خود تلاش کنند، در عین آن­که جای قدردانی دارد، به نظر می­رسد بیشتر با نگاه فنی مهندسی، پژوهش‌ها را تا حدود زیادی محدود به رویکردهای فناورانه کرده است. حتی مصادیقی که در ذیل این موضوع در آیین‌نامه مورد اشاره قرار گرفته‌اند، تا حدود بسیار زیادی از جنس توسعه فناوری هستند. بنابراین یافتن معادلی برای مفهوم سطح آمادگی فناوری در حوزه­ علوم انسانی و اجتماعی و شاخص­سازی لازم جهت ارزیابی تحقیقاتی که موجب حل مشکلات و معضلات کشور می­شود، ماموریت خطیری است که انجام درست آن می­تواند به هدفمندی هرچه بیشتر پژوهش‌های علوم انسانی و اجتماعی بینجامد.

در ادبیات پژوهش مرتبط، دیدگاه‌های متفاوتی در تعیین نسبت TRL با پژوهش‌های علوم انسانی و اجتماعی قابل ملاحظه است. الف) دیدگاه معادل‌سازی.

در دیدگاه معادل‌سازی، تلاش می‌شود تا ما‌به ازای سطوح چندگانه TRL برای علوم انسانی و اجتماعی تعریف و تدوین شود. به عبارت دیگر، در این دیدگاه پژوهشگران در پی آن هستند که برای هریک از سطوح نه‌گانه TRL یا دستِ‌کم برخی از این سطوح، تعریفی از جنس و ماهیت علوم انسانی و اجتماعی ارائه دهند. در گزارش منتشر شده توسط انجمن بریتانیا^[1] چنین دیدگاهی اتخاذ شده است. در این گزارش، معادل‌سازی، نه تنها برای علوم انسانی و اجتماعی بلکه برای دیگر حوزه‌های علم مانند هنر نیز انجام شده است. نقدی که به این دیدگاه وارد است این است که تراز کردن سطح آمادگی کاربردی‌شدن در پژوهشی که در حوزه علوم انسانی و اجتماعی انجام شده، با خط‌کش فناورانه به این معناست که اصالت به فناوری و سطح آمادگی آن داده می‌شود. به علاوه، آیا در هیچ یک از پژوهش‌های حوزه علوم انسانی و اجتماعی نمی‌توان به بالاترین سطح (سطح نهم آمادگی فناوری) دست یافت؟ و اگر پاسخ مثبت باشد، آیا این به معنای تقلیل کارکرد این حوزه‌ها نخواهد بود؟

ب) دیدگاه نقش‌پذیری.

 این دیدگاه معتقد است پایه و مبنا، علوم غیرانسانی و غیراجتماعی هستند و می‌توان نقش علوم انسانی و اجتماعی را با استفاده از مفهوم سطح آمادگی فناوری (از جمله محصولات و خدمات) در این رابطه تعریف کرد. انجمن پژوهش‌های اقتصادی و اجتماعی^[2] در گزارش سال ۲۰۱۸ خود، رویکرد نقش‌پذیری را اتخاذ کرده و معتقد است علوم انسانی و اجتماعی می‌تواند حمایتگر فناوری‌ها برای حرکت در پیوستار سطح آمادگی فناوری باشد. مهم‌ترین نقدی که به این دیدگاه وارد است، همان منطق اصلی پشتوانه آن است که کارکرد علوم انسانی و اجتماعی را صرفاً در بافتار و زمینه فناوری‌ها تعریف می‌کند؛ گویی کارکرد این حوزه‌ها صرفاً تطبیق فناوری با انسان و جامعه است.

ج) دیدگاه ترکیبی (بسط حوزه اثربخشی)

این دیدگاه به لزوم شمول سطح آمادگی فناوری قائل است؛ اما آن را کافی نمی‌داند. به عبارت دیگر، در این دیدگاه اعتقاد بر این است که سطح آمادگی فناوری می‌بایست با افزودن معیارهای دیگری مانند سطح آمادگی اجتماعی^[3]، سطح آمادگی سازمانی^[4]، سطح آمادگی حقوقی^[5] و نظایر آن بسط یابد. در وهله نخست، آنچه از منطق این دیدگاه برمی‌آید، توجه به سطح آمادگی اجتماعی به عنوان معیاری است که باید با TRL توأمان مد نظر قرار گیرد. اما با اندکی تدقیق در این رویکرد مشاهده می‌شود این دیدگاه نیز مانند دو دیدگاه پیشین، اصالت را به سطح آمادگی فناوری می‌دهد و اساساً دیگر معیارها را مکمل آن می‌داند. به عبارت دیگر، شاید بتوان ادعا کرد این دیدگاه، بسط یافته دیدگاه‌های معادل‌سازی یا نقش‌پذیری است.

یکی از مدعیات این دیدگاه این است که تطابق بسیار خوبی بین سطوح TRL، SRL، ORL و LRL وجود دارد. به عبارت دیگر، بر اساس این دیدگاه با افزایش سطح TRL سطح دیگر معیارها نیز افزایش می‌یابد. در این دیدگاه، TRL به‌عنوان چهارمین متغیر تبیین‌گر، یک «مکعب 4 بعدی» مبتنی بر چهارگانه (t, l, s, o) تشکیل می‌دهد که البته تجسم آن برای انسان ممکن نیست و از طریق محاسبات ماشینی قابل احصا می‌شود. برای مثال، در شکل 4 می‌توان متغیر چهارم "t" را با اندازه توپ کوچک داخل مکعب اندازه‌گیری کرد که اندازه آن با افزایش سطح آمادگی فناوری  بین t0 و t1 در نوسان است؛ یعنی زمانی که سطح آمادگی سازمانی به طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد اما سطح آمادگی حقوقی و اجتماعی افزایش کندتری دارد.

به این دیدگاه نیز نقدهایی وارد است. نخست آنکه، ادعای بنیادین این دیدگاه یعنی تطابق بین سطوح TRL، SRL، ORL و LRL بدون برنامه‌ریزی و به صورت خودبه خودی رخ نمی‌دهد. دوم، حتی اگر مطابق این دیدگاه بخواهیم از معیار SRL به عنوان معیاری برای سنجش سطح آمادگی پژوهش‌های علوم انسانی و اجتماعی بهره برریم، با مشکلات متعددی مواجه خواهیم شد. SRL معیاری است که در توسط صندوق نوآوری دانمارک[6] برای ارزیابی سطح پذیرش اجتماعی یک فناوری، محصول، فرآیند یا مداخله خاص پیشنهاد شده است . منطق متضمن آن نیز این است که هر نوآوری - چه فنی و چه اجتماعی - مستلزم یکپارچگی و نهادینه شدن در محیط اجتماعی است. بنابراین، هرچه سطح SRL بالاتر باشد، چنین یکپارچگی‌ای بیشتر رخ داده یا نیاز به اقدامات ویژه برای «گذار واقع‌بینانه به سوی سازگاری اجتماعی» کمتر خواهد بود. هرچند بر اساس مطالعات انجام شده، SRL به عنوان رویکردی فارغ از فناوری[7] و بدون همپوشانی با TRL معرفی شده، اما با مطالعه تعاریف سطوح نه‌گانه آن می‌توان دریافت این سطوح به حدی کلی است که استفاده از آن را عملاً ناممکن می‌سازد.

د) دیدگاه جایگزینی

این دیدگاه معتقد است با توجه به ماهیت و دستاوردهای متفاوت پژوهش‌های علوم انسانی و اجتماعی لازم است الگو و رویکردی متفاوت با سطح آمادگی فناوری برای سنجش کاربردپذیری این علوم اتخاذ شود. با توجه به نقدی که به سه دیدگاه پیشین وارد شد، شاید این دیدگاه منطقی‌ترین دیدگاه به نظر برسد؛ مشروط به آنکه شاخص‌های متفاوت اما دقیق و متناسب‌سازی شده‌ای[8] تعریف و عملیاتی شوند که با ویژگی‌های خاص این دسته پژوهش‌ها قرابت مناسبی داشته باشند. مرور ادبیات پژوهش نشان می‌دهد تلاش‌های محدودی در این زمینه صورت گرفته است. برای مثال، موسسه رند[9]  به سفارش دانشگاه کمبریج، معیارهای ارزیابی ظرفیت کاربردی‌شدن پژوهش‌های حوزه علوم انسانی و اجتماعی را بر مبنای حوزه‌های متأثر از دستاوردهای آن‌ها به صورت شکل زیر تعریف می‌کند.  این مطالعه، معیارهای اقتصادی را به عنوان معیارهایی معرفی می‌کند که به شکل سنتی در ارزیابی سطح کاربردی‌شدن پژوهش‌ها از بالاترین جایگاه برخوردار بوده‌اند. در عمل نیز ارزیابی تجاری شدن یک محصول یا خدمت پژوهشی با تعریف سنجه‌های مالی و اقتصادی نظیر (مبلغ طرح، میزان فروش، مبلغ صرفه‌جویی شده و نظایر آن) ساده‌تر و شدنی‌تر است. این در حالی است که سنجش کاربردپذیری پژوهش‌های علوم انسانی و اجتماعی به دلیل اثرگذاری بر چندین حوزه، سرریز بالقوه این تأثیر بین حوزه‌های مختلف و در مورادی دیربازده بودن، دشوارتر است. به نظر می‌رسد با توجه به ماهیت متفاوت رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی و خروجی‌های آن‌ها، دیدگاهی که می‌بایست در اسناد بالادستی و توسط سیاستگذاران برای سنجش کاربردپذیری پژوهش‌ها برای جامعه و صنعت اتخاذ شود، دیدگاه چهارم است. به عبارت دیگر، الگوبرداریِ صرف و نادیده انگاشتن مقتضیات علوم انسانی و اجتماعی، به ارائه الگویی کارآمد و اثربخش در این زمینه منتهی نمی‌شود؛ هرچند استفاده از الگوهایی نظیر سطح آمادگی فناوری می‌تواند به عنوان مبنایی اولیه و مورد اجماع در این زمینه مد نظر قرار گیرد. البته با وجود جامعیت بیشتر این دیدگاه و با در نظر گرفتن اینکه این رویکرد نماینده بهتری برای بحث کاربردپذیری علوم انسانی و اجتماعی است، این دیدگاه نیز قطعاً منتقدانی دارد یا خواهد داشت. نقدی که ممکن است بر این دیدگاه وارد شود این است که پیچیدگی بیش از اندازه آن و دشواری تعیین شاخص‌های کمّی برای آن ممکن است در نهایت سبب شود زمانی که در عمل بحث سنجش به میان آید، امکان‌پذیری استفاده از این رویکرد با دشواری موجه شود.

برخلاف علوم دقیق و پژوهش­های حوزه فنی مهندسی که توسعه و سطح بلوغ آن­ها به­صورت سلسله مراتبی و در طول است، به­نظر می‌رسد که در پژوهش­های علوم انسانی و اجتماعی، بلوغ و پختگی یک پژوهش حاصل توسعه عرضی و توجه به ابعاد متنوع و چندگانه است. دوم، تنوع کارکرد و ماهیت رشته­های علوم انسانی و اجتماعی، سبب می­شود که در این حوزه، بسته به ماهیت و ویژگی­های رشته­های مختلف، اهمیت برخی ابعاد بیشتر شود. به این ترتیب، در ارزیابی علوم انسانی و اجتماعی، مطالعات بیشتر از آنکه سطوح را تعریف کنند، به شناسایی و تعیین ابعاد و مولفه­ها پرداخته­اند. از سوی دیگر، همان­طور که در بخش­های قبل اشاره شد، به دلایل مختلف ارزیابی علوم انسانی و اجتماعی با چالش­ها و ابهامات فراوانی مواجهه است و از این رو، بسیاری از تلاش­ها در راستای انجام این مهم بیشتر معطوف به صرفاً رعایت مناسک علمی شده است.

• نخست؛ این مدل­ها بیشتر ارزیابی خروجی کار پژوهشی را مورد تاکید قرار داده­اند، هرچند در مدل­هایی همچون مدل پژوهش شورای پژوهش علوم انسانی و هنر(2006)، نگاه فرایندی حاکم بوده است.
• دوم، برخی از مطالعات مثل مطالعه­ی قنادی­نژاد و حیدری(1399)، صرفاً یک بعد خاص از مجموع ابعاد را مورد مداقه قرار داده است. حتی در پژوهش طایفه­باقر و همکاران(1401) نیز که به نسبت سایر پژوهش­ها جامعیت بیشتری دارد، از مجموع 123 شاخص در 6 بعد، 58 شاخص صرفاً به بعد آکادمیک اختصاص یافته است که نشانگر گرایش به سمت سنجش پژوهش­ها با متر و معیار علم­سنجی و نادیده­گرفتن سایر ابعاد مهم اما مکنون پژوهش­های علوم انسانی و اجتماعی است.

با این توضیح در اینجا تلاش معطوف به ارایه مدلی است که کارکردهای اصلی آن عبارت است از:

• توجه و تمرکز بر اهداف مورد انتظار از سنجش سطح آمادگی پژوهش‏های علوم انسانی در این پژوهش؛
• تمیز دستاوردهایی که به ایجاد توانمندی کمک می­کند از دستاوردهایی که به‌شکل ملموس قابل مشاهده و سنجش هستند؛
• تعیین شاخص‏های کلیدی برای سنجش سطح آمادگی پژوهش‏های علوم انسانی و اجتماعی؛
• ارایه الگویی کاربردی به منظور سنجش سطح بلوغ (آمادگی) پژوهش­ها براساس ابعاد و شاخص‏های فوق.

الگوی پیشنهادی برای ارزیابی و سنجش، از منطق حاکم بر مدل تعالی کیفیت پیروی می‏کند. این منطق از مدل بنیاد مدیریت کیفیت اروپا^[10] وام گرفته شده است. این مدل ویژگی‏های خوبی دارد که می‏توان از آن برای سازماندهی یک الگوی ارزیابی اقتباس کرد: ارزیابی هدفمند، رویکرد مدیریتی، خودارزیابی و ارزیابی بیرونی، منطق رادار((نتایج (R)، رویکرد(A)، جاری‏سازی (D)، ارزیابی و اصلاح(AR))، تجربه‏های موفق

چارچوب مدل EFQM

معیارهای ارزیابی

با توجه به رویکردها و معیارها مختلفی که در مطالعات قبلی مطرح و ارایه شده بود، در اینجا جمع‏بندی کلی از این معیارها ارایه می‏شود. با جمع‌بندی مطالعات مختلف، می‌توان گفت معیارهای متعدد و در عین حال مشترک در این پژوهش‌ها وجود دارد. نگاه این پژوهش آن است که حتی الامکان معیارهای کلیدی که پژوهشگران مختلف به آن‏ها اشاره کرده‏اند و با اهداف مورد نظر انطباق دارد، در چارچوب مدل پیشنهادی لحاظ شود.

معیارهای ارزیابی پژوهش‏های علوم انسانی