سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – حمیدرضا حافظی: هم‌اندیشی «خوانش تمدنی از سنت زیارت» از سوی معاونت فرهنگی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، مرکز پژوهش و نشر آثار ستاد توسعه و بازسازی عتبات عالیات، مرکز تحقیقات امام علی (ع) و پژوهشکده دانشنامه‌نگاری چهارشنبه ۲ اسفند ۱۴۰۲ در سالن تمدن پژوهشگاه برگزار شد. نشست اول خوانش هویتی و تاریخی بود که به تجربه زیارت در نگاه عرفانی سفرنامه‌های زیارتی و دگردیسی زیارت و هویت شیعی در جهان مدرن اختصاص داشت. در ادامه بخش اول گزارش ایبنا از این نشست را خواهید خواند.
موسی نجفی رییس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ابتدا ضمن اشاره به وفات حضرت آیت‌الله شوشتری معلم برجسته عرفان و اخلاق، به نقل قولی از ایشان اشاره کرد و گفت: ایشان می‌گفت تبری و تولی دو چیز است و بدون تبری، تولی شکل نمی‌گیرد؛ خیلی‌ها تولی را ول می‌کنند. در تولی با برادران اهل سنت مشترکات داریم ولی در تبری مرتبه‌هایی بالاتر وجود دارد. در بحث تمدن مهم‌ترین فرقی که در تمدن اسلامی و تمدن‌های منبعث از دین نسبت به تمدن‌های دیگر وجود دارد یک مرکزیت قدسی است.
تنوع ملیت و جغرافیا در زیارت‌گاه یک بعد عالی تمدنی است
او ادامه داد: در مورد زیارت، مهم وجود یک مرکز ماورایی و ملکوتی است که در تمدن‌های غیر دینی اینچنین نیست. زیارت مخصوص مسلمانان و شیعیان است و کسی نمی‌تواند آن را از ما بگیرد. موضوع تنوع ملیت‌ها نیز در زیارت مهم است. نمی‌شود گفت زیارت‌گاه‌ها برای یک کشور است. نه عتبات برای عراقی‌ها و نه مشهد برای ماست و زوار مساوی هستند. از این تساوی بین ملیت‌ها در زیارت، مخصوصاً در تنوع جغرافیایی، می‌شود یک بعد عالی تمدنی استخراج کرد. در تمدن، ملیت شرط نیست. تمدن می‌تواند ملیت‌های مختلف را پوشش بدهد. تمدن نمونه عالی‌تر فرهنگ است. از طرفی بین زیارت و زیارت‌گاه نیز ارتباط است. اینکه بین این دو یک نسبتی هست یک ویژگی تمدنی است. وقتی می‌خواهید عبادت کنید باید یک جایی باشد که مرکز عبادت باشد. این خودش یک نمونه تمدنی است؛ یعنی مکان قدسی‌ای برای عبادت.
نجفی گفت: در شهرهای غیردینی جایی برای عبادت در نظر گرفته نمی‌شد. بازارهای قدیمی ما حتی مساجدی داشته‌اند اما پاساژهای ما جایی را برای محل عبادت در نظر نمی‌گیرند. دلیل اینکه در بازارهای قدیم، مسجد و حوزه علمیه بوده ضرورت سوادداشتن بازاری‌ها در رشته‌هایی مانند مکاسب بوده است. همانطور که بین فرهنگ و تمدن ارتباط است، بین زیارت و زیارت‌گاه نیز ارتباط عمیقی جود دارد.
زیارت‌گاه‌ها محمل پیوستگی زمانی به گذشتۀ هویتی است
موضوع دیگر پاکیزگی و طهارت است. ما هم در زیارت و هم در نماز باید پاک باشیم. آب در عبادت ما جایگاه ویژه‌ای دارد. در زیارت‌گاه‌های ما حوض وجود دارد. جنبه تمدنی دیگر در زیارت احترام به گذشتگان و اموات است. این یک نشانه تمدنی است. از قول هگل می‌گفتند رومی‌ها زمانی سقوط کردند که فکر کردند خودشان کسی هستند و احترام اجداد خود را از دست دادند.
یکی از ابعاد تمدنی زیارت فضایل اخلاقی است که در حرم امامان معصومین ما و زیارت‌گاه‌ها موج می‌زند. خیلی‌ها وقتی به زیارت‌گاه‌ها می‌رسند مودب می‌شوند. انگار یک دوربین الهی وجود دارد که مشغول تماشای آن‌هاست. زندگی مومنانه به بهترین وجه در زیارت خودش را نشان می‌دهد.
یکی دیگر پیوستگی زمانی است که می‌توانیم به راحتی در زیارت‌گاه‌ها به گذشته اتصال پیدا کنیم. زیارت در تمدن اسلامی با هویت شدیداً در ارتباط است و هویت جامعه خودمان را شکل می‌دهد. بحث آخر زیارت و مفهوم سعادت است. یعنی هم حوایج دنیوی را نگاه می‌کنیم و هم اخروی را؛ آن‌هم به واسطه فیض انسان معصومی که هم پایی در دنیا دارد و هم در آخرت. امیدوارم به فیض وجود زیارت و زیارت‌گاه، ملت ایران از همه بلایا و صدمات محفوظ باشد.
امضای توافق‌نامه میان سازمان عتبات عالیات و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
مجید نامجو رییس ستاد توسعه و بازسازی عتبات عالیات دیگر سخنران این هم‌اندیشی، ضمن تبریک ایام شعبانیه و تولد حضرت علی اکبر (ع) به ماجرای تاسیس ستاد اشاره کرد و سپس به پروژه‌هایی که ستاد در دست داشته پرداخت. اینکه در پروژه‌هایی که برای نمونه در عراق اجرا می‌شود ۵۰ درصد آورده از سوی عراقی‌هاست و ۵۰ درصد دیگر از سوی ایران تامین می‌شود. او به این موضوع پرداخت که تمام سعی ستاد این است که از توانمندی‌های ایرانی و مهندسان ایرانی استفاده شود. نامجو به فعالیت‌های ستاد در پیاده‌روی اربعین اشاره کرد و به این موضوع پرداخت که در این ایام، این ستاد بیش از ۳ هزار موکب در سراسر کشور برپا می‌کند.
نامجو در ادامه به توافق‌نامه‌ای که میان سازمان عتبات عالیات و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی امضا شده اشاره کرد و به این موضوع پرداخت که هر نهادی در مسیر تعالی بدون کمک از دانش، نمی‌تواند کارش را پیش ببرد و در همین راستا نیز سازمان عتبات در رابطه با فعالیت‌ها و ماموریت‌هایش نیاز به کار علمی و پژوهشی داشته است.
او به این موضوع پرداخت که سازمان عتبات در ساخت صحن حضرت فاطمه (س) در نجف از دانشگاه شهید بهشتی کمک گرفته است و همچنین با دانشگاه علم و صنعت نیز در ساخت حرم حضرت زینب (س) در کربلا مشارکت کرده است. نامجو گفت: با مراکز علمی و تحقیقاتی خوبی در ارتباط هستیم. آنچه که من درخواست دارم این است که در ارتباط با موضوعات فوری و مورد نیاز سازمان عتبات، نشست‌هایی برگزار شود تا بتوانیم افکار و ایده‌هایی که باید به کمک ما بیاید را استخراج کنیم. در رابطه با آداب و اخلاق ظاهر اربعینی، مردمی‌سازی و حفظ مردمی بودن اربعین، بایدها و نبایدهایی که می‌تواند بحث دخالت حاکمیت را در اربعین تنظیم کند و از این دست موضوعات می‌تواند مورد بحث قرار بگیرد و نیاز ما نیز هست. زمان انقلاب حضرت امام (ره) موضوع زیارت را نگاه می‌کردند. وقتی وضعیت اسف‌بار زیارت خانه کعبه را دیدند هشداری را اعلام کردند که سعودی‌ها مجبور شدند اقداماتی اساسی انجام دهند. اگر این هشدار نبود این وهابی‌ها به دنبال این کارها نبودند. هشدار امام باعث شد آن‌ها به خود بیایند و برای زایرین اقداماتی را انجام دهند. امام گفتند اگر نمی‌توانید اداره کنید بگذارید کشورهای اسلامی با هم سازمانی را ایجاد کنند. الان هم مشاهده می‌کنید که وضعیت بهداشتی نسبت به گذشته بسیار متفاوت است. او به نشستی درباب هویت اربعین در سال ۱۴۰۱ اشاره کرد و ابراز امیدواری کرد که این نشست‌ها ادامه پیدا کند تا شاهد کارهای تاثیرگذاری در حوزه پژوهش زیارت داشته باشیم.
زیارت ابعاد عبادی، دینی و جامعه‌شناختی و فرهنگی دارد
یحیی فوزی، معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی دیگر سخنران این جلسه هم‌اندیشی به کار ستاد اربعین و محوریت زیارت در آن اشاره کرد و گفت: زیارت یک پدیده انسانی است که دارای وجوه مختلفی است. یک بخشی از بدنه و به نوعی کار اصلی همه ادیان و مذاهب در تاریخ بشر زیارت بوده است. زیارت جزو مناسک آیینی و فرهنگ آیینی است. وقتی می‌خواهیم فرهنگ جوامع و ادیان مختلف را بررسی کنیم بخشی از آن در زیارت تجلی دارد. زیارت یک موضوع علوم انسانی است چون با کنش انسان سر و کار دارد. انسان‌ها در قالب زیارت رفتارهایی انجام می‌دهند که قابل بحث است. زیارت یک بحث خاص و تک‌وجهی نیست بلکه ابعاد عبادی و دینی و جامعه‌شناسی و فرهنگی دارد. ما در دنیا مراکز مختلفی داریم که به این موضوع می‌پردازند. کارهای گسترده‌ای حتی در خصوص نشانه‌های دینی در مراکز زیارتی در دنیا انجام شده است. زیارت علاوه بر بعد سیاسی یک بعد اقتصادی نیز دارد. صنعت زیارت یک صنعت اقتصادی است و مقالات متعددی درباره آن نوشته شده و به نوعی یک موضوع بین‌رشته‌ای است و از علوم مختلف می‌شود به عنوان یک مفهوم انسانی با آن ارتباط برقرار کرد.
تمدن، تجلی عینی فرهنگ است
او افزود: همه شیعه هستیم و به زیارت تعلق خاطر داریم اما به عنوان یک موضوع آکادمیک نیز باید مورد مطالعه قرار بگیرد. زیارت هم به افراد می‌پردازد و هم به غیرانسان مثل کعبه. زیارت در اسلام ریشه‌های قرآنی خاص دارد. زیارت یک امر تعاملی است و شما با جایی که به آن وارد شدید ارتباط برقرار می‌کنید. یک محل بی‌روح نیست و یک ارتباطی برقرار می‌شود و کارکردهای اجتماعی و اقتصادی مختلقی دارد. از طرفی بحث تقویت دین و معارف دینی، ارتباط با خدا، و کسب فیض نیز در زیارت مطرح است.
بنابراین خود ارتباط دینی یکی از کارکردهای مراکز دینی است. زیارت در عرصه اجتماعی یک نوع کارکرد اجتماعی دارد و باعث انسجام اجتماعی می‌شود. نزدیک شدن افرادی که تفکر خاصی دارند باعث می‌شود تا احساس نزدیکی بین امت و انسان‌هایی از اقشار مختلف رخ دهد و یکپارچه‌سازی شکل می‌گیرد. این موضوع اثرات سیاسی هم دارد. نقش اخلاقی زیارت نیز بسیار با اهمیت است. زیارت باعث می‌شود تعادل اخلاقی در جامعه به وجود آید. زیارت کارکرد روحی بالایی دارد و می‌تواند موجب آرامش روحی شود. زیارت ترس را کاهش می‌دهد. ابعاد آموزشی زیارت نیز وجود دارد. مردم وعظ و سخنرانی گوش می‌دهند و قرآن و ادعیه می‌خوانند؛ کاری که در شرایط معمولی افراد انجام نمی‌دهند. جدای از این، بحث ارزش‌هاست. ارزش‌ها در مراکز زیارتی تقویت می‌شود. بحث ایثار و از خودگذشتگی در ذهن زایر تقویت می‌شود و مبارزه با ظلم و کارکردهای مختلفی که باعث می‌شود بخشی از فرهنگ ما تقویت شود به مدد زیارت شکل می‌گیرد. تفاوت فرهنگ جامعه دینی با جوامع دیگر به همین بحث‌ها برمی‌گردد. همین باعث می‌شود فرهنگ ما به عنوان نرم‌افزار تمدن ویژگی خاصی پیدا کند. تمدن تجلی عینی فرهنگ است.
زیارت نوعی قداست و فروعات توحید در طول ولایت الهی است
سیدرضا حسینی در پنل اول با عنوان «خوانش هویتی و تاریخی» به سنت زیارت اشاره کرد و گفت: ما بحثی را در مورد سنت زیارت در ادیان الهی، بحثی را در اسلام و بحثی در مکتب تشیع داریم. در این جلسه بیشتر بحث از نگاه اسلامی و در پیوند با هویت و تاریخ از مکتب تشیع است. علت این است که زیارت نوعی قداست و فروعات توحید در طول ولایت الهی است و از همین رو یک نوع تجلیلی در زیارت داریم که غیر از تجلیل‌های غیر دینی است. در تجلیل‌های غیر دینی معمولاً شخص، وجودش مات و فات می‌شود و از بین می‌رود و ما داریم از وجود ذهنی آن شخص تجلیل می‌کنیم که وجود اندیشه‌ای‌اش تداوم پیدا کند. اما در سنت زیارت به معنای واقعی در مکتب تشیع اعتقاد داریم در حیات و ممات امامان معصوم حقیقتی وجود دارد. همچنین در ارتباط میان انسان و زائر و اولیاء الهی نیز ارتباطی حقیقی وجود دارد غیر از ارتباطی که در تجلیل‌های غیر دینی وجود دارد. موضوع هویتی بحث زیارت و هویت اجتماعی سیاسی جامعه قطعاً به موضوع کربلا و نهضت امام حسین (ع) پیوند خورده است. بعد از این قیام است که زیارت جایگاه ویژه‌ای پیدا می‌کند. شهیدمطهری می‌گوید اموی‌ها به دنبال این بودند که مزاحمت امام حسین (ع) را از سر راه بردارند و دیدند مرده و کشته شده‌ی امام حسین مزاحم‌تر از زنده ایشان شد. این نهضت، شروع و تداوم یک نوع حرکتی برای احیای تفکر اسلامی به معنای واقعی خودش بوده است. خیلی از قیام‌ها و نهضت‌ها با کربلا به نوعی پیوند هویتی دارند و بعد از آن نیز زیارت‌نامه‌ها در این راستا نوشته شده‌اند. از طرفی بازسازی و احیای تفکر اعتقادی و معرفتی و هستی‌شناسی نیز در زیارت‌نامه‌ها لحاظ شد.
دعاهای معتبر شیعی قرآن ساعد است
کاووس روحی دیگر سخنران نشست اول این هم‌اندیشی بیان کرد: موضوع من تجربه زیارت در نگاه عرفانی و اهمیت زیارت‌های معتبر شیعی است. قرآن به عنوان متنی که از طرف خدا نازل شده اهمیت معلومی دارد. در بین آنچه از معصومین نقل شده، امام خمینی (ره) به نقل از استادشان نقل کرده‌اند که دعاهای معتبر شیعی قرآن ساعد است. آن قرآن نازل شده و این هم از بس پر محتوا است قرآن ساعد است. حاصل جمع این دو در مورد انسان کامل، واقعاً زیارات معتبری است که امامان معصوم یا پیغمبر اکرم (ص) به عنوان انسان کامل ارائه می‌کردند. قرآن نازل و دعا ساعد به صورت افقی.
نظریه «انسان کامل» در زیارت‌نامه‌های شیعی وجود داشت
ابن‌عربی نظریه انسان کامل را به بهترین شکل در عرفانش پایه‌گذاری کرد و این نظریه در زیارت‌نامه‌ها وجود داشت. معتقدم نظریه ابن‌عربی چه از نظر توحیدی و هستی‌شناسی و چه انسان‌شناسی بدون اطلاع ابن‌عربی ریشه در آموزه‌های شیعی دارد. دانشمندان شیعی عارف دنباله‌رو نظریه‌های ابن‌عربی در واقع دنباله‌رو نظریات امام صادق (ع) هستند. انسان در زیارت‌نامه با مظهر انسانی کامل روبه‌رو می‌شود. خدای روزی زمین و مظهر خدا. خدا خداست و انسان انسان است ولی آنچه در خدا موجود بود و می‌توانست ظهور کند به عنوان موجودی مخلوق هرچه بخواهد بدهد در انسان کامل مشهود است و ظرفیت دیگری وجود ندارد. موضع خاص عرفان فقط خداست؛ حقیقت و صفات و افعال و انسان کامل.
عارف در آئینه زیارت امام (ع) خدا را می‌بیند
ویژگی مخلوق خداوندی که آینه خداوندی باشد فقط انسان است. چطور می‌شود در آینه امام (ع)، خدا را دید. عارف می‌خواهد اینطور زیارت کند. نمی‌خواهد فقط حاجت بگیرد. برخی مداح‌ها ذهن‌ها را منحرف می‌کنند و ذهن نیز برای این انحراف آماده است. البته مداحانی هستند که باسواداند و متن درستی می‌خوانند ولی برخی مداحان فقط می‌خواهند گریه بگیرند اما شناخت امام (ع) چه؟ مداح می‌گوید حوایج را در نظر بیاورید. من برای این نیامده بودم. من برای همدلی با امام حسین آمده‌ام. هر که به درگاه خداوند دعا کند و مشغول به حمد و ثنای الهی بشود و حاجتش از یادش بروند آن حاجت چند برابر به او داده می‌شود. در زیارت نمی‌شود بده و بستان کرد. در زیارت باید بتوانیم در آینه امام آدم‌ها را ببینیم. نگاه عرفانی یعنی انسان را به عنوان مظهر خدا دیدن. زیارت عرفانی بسیار کم اتفاق می‌افتد. از همین رو تجربه عرفانی اینطور تعریف می‌شود: هر نوع تجربه‌ای از خداوند و هر تجربه‌ای معنوی که حالت شما را به حالت معنوی ببرد. پس ما وقتی می‌گوییم تجریه زیارت از تجربه زیارت عرفانی حرف می‌زنیم. همان شهود که کم اتفاق می‌افتد.
نماز در دیدگاه امام علی (ع) زیارت است
حضرت علی نماز را به عنوان زیارت تعبیر می‌کرد. ما به‌صورت تقلیدی مناسک را به جا می‌آوریم ولی نماز واقعی شهود خداوند است. دست‌ها که بالا می‌رود و هرجا الله اکبر می‌گوییم به معنای تسلیم است. خداوند می‌گوید «الان وصلت الیه» پس بگو بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم من این هستم الرحمن و الرحیم. انسان تاب نیاورد و به رکوع رفت و صورتش را بالا آورد و تجربه والاتری به او دست داد و افتاد به خاک. حالت عبودیت نزد عرفا یک خط ایستا است که آرام آرام خود را از دست می‌دهی و به رکوع می‌روی. دوباره مشاهده و سجده کرد. نماز اینچنین زیارت است. مقام اصلی شهود حق است و من به عنوان مظهر حق به نماز ایستاده‌ام. این می‌شود تجربه عرفانی زیارت. ولی نباید ناامید شد و باید این حالات را از خدا خواست؛ چه در نماز و زیارت، تا به تجربه عرفانی رسید.
تا قبل از دوره قاجار مخاطرات زیادی زائران را تهدید می‌کرد
ملک‌زاده دیگر سخنران این هم‌اندیشی با نگاه تاریخی به سفرنامه‌های زیارتی به این موضوع پرداخت که زیارت برای ایرانیان همواره اینقدر ساده نبوده و مخاطرات بسیاری زائران را تهدید می‌کرد و این سختی‌ها تا دوره قاجار ادامه داشت و بالاخره در این دوره امنیت قابل قبولی در راه زیارت ایجاد می‌شود. با این همه ایرانیان سعی کرده‌اند تاریخ سختی که از سر گذرانده‌اند را هرطور هست بنویسند و از این رو سفرنامه‌های زیارتی خوبی در این دوران شکل گرفته است.
زنان هم در نوشتن سفرنامه‌های زیارت دست به قلم شده‌اند
ملک‌زاده گفت: سفرنامه‌نویسی در ادبیات جهان جایگاه ویژه‌ای دارد. از ذکر اطلاعات و اماکن جغرافیایی گرفته تا آداب و رسوم افراد در این سفرنامه‌ها آمده است. ایرانی‌ها با ارادت و علاقه از زمانی که با این ژانر آشنا شدند آثار مهمی به جا گذاشتند؛ البته زمانی که بهره‌مند از سواد بودند و احساس امنیت و آرامش می‌کردند. میراث معنوی بازمانده از سفرنامه‌های ایرانی‌ها حاصل رسیدن به ساحل امن و آرام خانه خدا در روزگار صلح و آرامش در ایران با حکومت‌های وقت است که این شرایط از دوره قاجار و مشروطه به این سو محقق می‌شود. زوار عتبات سفر خود را در قالب سفرنامه ماندگار کردند و برای آیندگان به جا گذاشتند. در نوشتن سفرنامه‌های زیارت علاوه بر مردان زنان هم دست به قلم بردند. در موضوع سفرنامه‌های عتبات بایستی از رسول جعفریان نام بیاوریم که سفرنامه‌های زیادی را تصحیح کرد و شاید اولین کسی باشد که در این سطح وسیع به این موضوع پرداخته است.
سفر شاه اسماعیل صفوی به عتبات
ملک‌زاده به آشوب‌هایی که در مسیر سفرهای عتبات شکل می‌گرفت و رنج‌های زیادی که وجود داشت اشاره کرد و به این موضوع پرداخت که سفرنامه‌های دوره قاجار که دوره عافیت زائران است نتیجه خطرات سختی بوده که در دوره‌های گذشته وجود داشته و نیاکان ما با عشقی که به امامان معصوم (ع) داشتند نگذاشتند هیچ‌گاه مسیر زیارت بسته شود. او به سفر شاه اسماعیل اشاره کرد که به کربلا رفت و شب‌زنده‌داری کرد و بعد از غبارروبی پابرهنه با پرچمی در دست به سمت حرم امام علی (ع) رفته و سپس حرم امام موسی کاظم (ع) را زیارت کرده است.
ملک‌زاده همچنین به این موضوع اشاره کرد که با رسمیت یافتن مذهب تشیع در بین ایرانیان، زیارت خانه خدا یکی از آمال اصلی زندگی ایرانیان شد آن هم در شرایطی که با دوری راه و نبودن امکانات سفر و گرفتار شدن در دام راهزنان دچار بودند. این مخاطرات نیز به دلیل اختلافات دوره صفوی با حکومت عثمانی بوده است. حکومتی که سه قرن از آن می‌گذشت و فتواهای مختلفی بر ضد صفوی‌ها و شیعیان در آن صادر می‌شد و خون و مالشان را حلال می‌کرد. علاوه بر این مالیات‌های غیرقانونی از زوار دریافت می‌کردند و به اموالشان حمله می‌بردند.
نظر شما