چهارشنبه های آخر سال

 

چهارشنبه‌های آخر سال

تالیف : آزاده بنی‌یف

ترجمه بهرام امیراحمدیان

موسسه فرهنگی و هنری پیشین پژوه – مهر بردیا، 1382

 

نوروز از اعیاد نیاکان با نفس گرم عناصر حیات‌بخش انسان - یعنی چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش - مرتبط بوده است. این عناصر، تمایل به زندگی و حیات را در انسان به‏وجود آورده است. پس از پایان فصل زمستان و فصل انجماد، نیاز بود که خاک زنده و بیدار شود و این ممکن نبود مگر با آب و گرما (آتش و آفتاب) و باد (هوا). با این نگرش، مردم از دیرباز چهار هفته مانده به آغاز سال نو را گرامی داشته و آیین‌ها و رسومی را برپا می‌داشتند. آنها هر چهارشنبه را با یکی از عناصر طبیعت مرتبط می‌دانستند و بدین ترتیب، چهارشنبه‌های آخر سال پدید آمد. ‌این بزرگداشت در منظقه آذربایجان دامنه‏ای وسیع‏تری داشت.

کتاب حاضر در چهار فصل: چهارشنبه آب، چهارشنبه آتش، چهارشنبه باد و چهارشنبه خاک تنظیم شده است.

عنوان فصل اول «سو چرشنبه‌‌سی» (چهارشنبه آب) است. نخستین چهارشنبه از چهار چهارشنبه آخر سال، چهارشنبه آب (سو چرشنبه‌سی)، «اَزل چرشنبه»، «گوزل چرشنبه» (چهارشنبه زیبا)، «سولار نوروز» (نوروز آب‌ها)، «گول چرشنبه» (چهارشنبه گُل) نام دارد. مردم در این روز پیش از طلوع آفتاب کنار آب می‏روند دست و روی می‏شویند، به‏هم آب می‏پاشند و نغمه‏های قدرت‏، یکپارچگی و تقدس آب را سر می‌دهند.

پند آب؛ نعمه‌های یادا؛ های وئردی؛ نغمه‌های آبان؛ فال‌های آب؛ گرگ و آب (اسطوره)؛ بایاتی‌ها و چیستان‌ها عناوین این فصل کتاب است.

سِئل چاپار، سوچاپار / سیل می‌تازد، آب می‌تازد

بیرگوناه ایشلتدیم / یک گناهی کردم

گَل اونوتوت آپار / بیا آن را بگیرد و ببر

سِئل چاپار، سوچاپار / سیل می‌تازد، آب می‌تازد

گَل آپار ، گَل آپار / بیا ببر، بیا ببر...

عنوان فصل دوم «اود چرشنبه» (چهارشنبه آتش) است. دومین چهارشنبه «اسگو گئجه‌سی» (شب اسگو)، «ایکینجی چرشنبه» (دومین چهارشنبه) و «آددی چرشنبه» (چهارشنبه نامدار) نیز نامیده می‌شود. در دیدگاههای کهن با پیدایش پاسداری از خورشید آتش پدید آمد. نخستین خورشید گرم‏کنند خاک و آتش بوده و اسرار‏آمیز است و اگر انسان خورشید آتش را گرامی بدارد و نوازش کند طبیعت نیز به همان اندازه گرم می‌شود. گرمایی که در بدن انسان و طبیعت نگهداری می‏شود، نیز مقدس است و به افتخار این گرمی جشن سده به وجود آمده است.

قودوخان (اعتقاد)؛ پدران گفته‌اند که؛ باورها؛ قسم‌ها، تشویق‌ها و نفرین‌ها؛ چیستان‌ها؛ بایاتی آه؛ مراسم قربانی برای خورشید؛ باورهای درخت و اوجاق؛ اود بابا و گوزل شاهو عناوین فصل دوم است.

قودوخان، قودوخان / قودخان، قودوخان

سئوندورمه اودو، خان / آتش را خاموش مکن، خان

آت اوسته گود گئتیر / بر روی اسب گود بیاور

اولوسا اودگئیتر / به اولوس آتش بیاور...

 

عنوان فصل سوم «یئل چرشنبه سی» (چهارشنبه باد) است. این چهارشنبه در بین مردم با نام‌های «چارشنبه برخیزاننده طوفان»، «چارشنبه باددار»، «چارشنبه طوفان‌دار» و «چارشنبه حیدی» معروف است. بنا‎ به باورهای کهن، باد و طوفانی که در این چهارشنبه بر‏می‏خیزد زمین را می‏پیماید و باد و آتش بیدار شده را به جنبش در می‏آورد و آمدن بادهای گرم یا سرد را خبر می‏دهد.

نخل‌های قاطی پیره؛ نغمه‌ها؛ شیوه‌های بابا باد؛ پدران گفته‌اند که؛ بایاتی‌ها و آغی‌ها؛ چیستان‌ها؛ مراسم بابا باد و باورها عناوین فصل سوم است.

داغدان یئل اَسیر یِنَه / از کوه باد می‌وزد باز

صبریمی کَسیر ینه / صبرم را می‌برد باز

گئتدیم، منی اِیلَه دین / رفتم ، مرا نمودی

یولندا اَسیریِنه / درراهت اسیر باز

عنوان فصل چهارم «تورباق چرشنبه» (چهارشنبه خاک) است. این چهارشنبه در بین مردم با نام‌های «چهارشنبه آخر سال»، «چهارشنبه خاک»، «چهارشنبه زمین» و «چهارشنبه سوری» شناخته می‌شود. در این زمان خاک بیدار می‏شود و در خاک، آب، گرما و هوا شکل می‏گیرد. استقبال مردم هنگام بیدار شدن خاک با آیین‏های نشاط‌آفرین‏، ترانه‏ها و مراسم بسیار باشکوه همراه است.

عناوین فصل چهارم و آخر به شرح زیر است: پدران گفته‌اند که؛ نغمه‌ها؛ آی کوسه – آی کوسه، آمده‌ای؛ قودو، قودو دورسانا؛ سوگندها، تشویق‌ها و نفرین‌ها؛ چیستان‌ها؛ بایاتی‌ها و شیون‌ها؛ باورها؛ نغمه‌ها و مراسم.

زَمزَم گَلدی، آتش گَلدی، یئل گَلدی / زمزمه آمد، آتش آمد ، باد آمد

تَزَه عومور، تزه محصول، ایل گلدی / عمر تازه ، محصول تازه، سال آمد....